وجود مبارک امام رضا(ع) فرمود: «إنّ الصَّمْتَ بابٌ مِن أبواب الحكمة»[1] مگر آدم هميشه حرف مي‌زند، هر جا حرف مي‌زند، هر طور كه دلش خواست سخن مي‌گويد؟ حرف را به اندازه ضرورت مي‌زنند. يكي از آداب حكيم شدن همين خاموش بودن، بجا سخن گفتن، كم سخن گفتن و مانند آن است. «صَمْت» يعني سكوت: « إنّ الصَّمْتَ بابٌ مِن أبواب الحكمهًْ» اين از بيانات نوراني امام رضا(ع) است كه خيلي‌ها بايد آداب صَمْت را، خيلي از ماها بايد درس سكوت را بخوانيم كه چه وقت ساكت باشيم، چقدر حرف بزنيم، چطور حرف بزنيم. به ما گفتند كم حرف بزن، وقتي هم كه مي‌خواهي حرف بزني ،هم خوب حرف بزن، هم حرفِ خوب بزن، براي اينكه همه اينها را مي‌نويسند،تو داري املا مي‌كني: (إِنَّ عَلَيْكُمْ لَحَافِظِينَ* كِرَاماً كَاتِبِينَ)[2] فرشته‌ها دارند مي‌نويسند، شما داريد ديكته مي‌كنيد، پس مواظب باش كه خوب املا بكني.
جایگاه وارزش عقل
يكي از بيانات نوراني امام رضا(ع) اين است كه بالأخره انسان كه نمي‌تواند تنها زندگي كند بايد دوست داشته باشد. فرمود انسان، روي زمين يك دوست بيشتر ندارد، همين يك دوست براي او كافي است، اين تقديم خبر بر مبتدا ـ به اصطلاح اديبان ـ مفيد حصر است. فرمود: «صديق كلّ امريء عقله»[3] اين «صديق» خبر مقدّم است، «عقل» مبتداي مؤخّر؛ نفرمود عقلِ هر كسي دوست اوست، فرمود تنها دوست هر كسي عقل اوست.هواي او، هوس او، شهوت او، غضب او، وهم او، خيال او همه دشمنان او هستند. يکی از بيانات نوراني رسول گرامي(ص) اين است كه فرمود: انسان، بدترين دشمنش همان هواي نفس اوست، چون هر كس را مي‌بينيد به هلاكت افتاد، در اثر بدرفتاري و خودخواهي است، هيچ كس به هلاكت نيفتاد مگر در اثر بدرفتاري خودش: «أعدي عدوّك نفسك الّتي بين جنبيك»[4] اكثر طلاق‌ها براساس همين غرور و خودخواهي است ،من اين‌طور گفتم، تو چرا اين‌طور نكردي، همين! اگر بدترين دشمن ما هوی و هوس ماست، بهترين دوست ما هم عقل ماست، آن را هم وجود مبارك امام رضا(ع) فرمود: «وَ عدُوُّهُ جهله»[5] اين هم خبري است مقدم كه بر مبتدا مقدم شده و مفيد حصر است، يعني تنها دشمن آدم، جهل اوست و منظور از اين جهل، بي‌سوادي نيست. جهلِ در مقابل علم ،خيلي خطر ندارد، جهل در مقابل عقل خطرناك است(ودر اینجاجهل به معنی بی‌خردی است نه بی‌سوادی). عقل «ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان»[6] است، خيلي‌ها هستند كه درس‌خوانده نيستند، حوزه و دانشگاه نرفتند، اما بالأخره چيزي كه آنها را مهار بكند دارند ،فوراً به اهلش مراجعه می‌كنند كه چه كار بكنيم، خويشتن‌دار هستند. عقل كه در مقابل جهالت است، دوست آدم است، آدم را عِقال مي‌كند. از وجود مبارك رسول گرامي(ص) نقل شده است که فرمود: عقل را عقل مي‌گويند براي اينكه عِقال مي‌كند[7] در عرب‌ها اين شتر چموش كه بالأخره در اختيار ساربان نيست ،اين ساربان او را جايي  می‌بندد، مي‌خواهد كاري انجام بدهد، اين هم چموش است و  فرار میكند، اين دو زانوي آن را محكم مي‌بندند، آن زانوبندي كه شتر را محكم مهار مي‌كند، به آن مي‌گويند «عِقال»، مي‌گويند اين شتر را عقال كرده يعني زانوهايش را بسته. وجود مبارك پيامبر(ص) فرمود عقل را عقل مي‌گويند كه هم در بخش انديشه و علم، زانوي وهم و خيال را عقال مي‌كند و نمي‌گذارد مانع برهان و تفكّر عقلي بشود، چون يك حكيم يا فقيه وقتي بخواهد برهان اقامه كند بايد وهميّات نباشد، خياليات نباشد، اينها مزاحمند، اين بايد مواظب باشد كه وهم و خيال در بخش انديشه و علم راه پيدا نكنند، يك عِقال محكم ستبري دست اين عقل نظري هست و جلوي وهم و خيال را مي‌گيرد، عقل را در انديشه‌پردازي آزاد مي‌كند، آن‌وقت او استدلال خوبي مي‌كند، يك طبيب بخواهد بيماري را تشخيص بدهد اين‌طور است، يك فقيه بخواهد حكم را تشخيص بدهد اين‌طور است، يك حكيم بخواهد جهان‌بيني داشته باشد همين‌طور است.وقتي زانوي وهم و خيال در بخش انديشه عقال شد، انسان حكيمانه مي‌فهمد، اين براي جزم است. در مقام عمل و اراده و نيّت، شهوت و غضب چموشي مي‌كنند، بايد با يك زانوبند ديگري كه كاملاً با زانوبند اوّلي فرق دارد مهار شوند. اينكه مي‌بينيد بعضي‌ها عالِمند و اهل عمل نيستند براي اين است كه فقط يك زانوبند دارند. آن‌كه عالِم باعمل است، دو زانوبند دارد يكي اينكه زانوي وهم و خيال را مي‌بندد يكي اينكه زانوي شهوت و غضب را مي‌بندد، وقتي زانوي شهوت و غضب را محكم بست، آن‌وقت آن عقل عملي كه «ما عُبد به الرحمن و اكتسب به الجِنان» شكوفا مي‌شود. اين بيان نوراني رسول خدا(ص) است كه فرمود عقل را عقل مي‌گويند براي اينكه اين زانوبند است  وعقال مي‌كند. وجود مبارك امام رضا(ع) فرمود انسان يك دوست دارد اگر اين دو زانوبند را داشت معلوم مي‌شود دوستان خوبي دارد براي اينكه جلوي وهم و خيال را مي‌گيرد؛ او چرا به من احترام نكرده، چرا اسم مرا نبرده، چرا من جلو نيفتادم، اين حرفها و بازي‌ها جز وهم و خيال چيز ديگر نيست و اگر انسان از اين حرفها و از اين اوهام و بازي‌ها نجات پيدا كرد، آن‌وقت معلوم مي‌شود حرف دوست خودش را گوش داده. اين بيان نوراني امام رضا(ع) است كه فرمود: «صديق كلّ امريء عقله و عدوّه جهله» آن‌وقت اگر كسي عاقل بود با جامعه، خوب رفتار مي‌كند ،ادب را رعايت مي‌كند، حقوق مردم را اَدا مي‌كند، با مردم خوب رفتار مي‌كند و اگر كسي ـ خداي ناكرده ـ عقل كه دوست او بود نداشت، نه با خودش درست رفتار مي‌كند نه با خانواده‌اش ونه با جامعه درست رفتار مي‌كند.
بيانات حضرت آيت الله جوادي آملي (دامت بركاته)
در جلسه درس اخلاق دردیدار با استاندار و مسئولین  فرهنگي مازندران و جمعی از طلاب و اقشار مختلف مردم؛
 قم  ـ 21/6/1392
_________________________
[1]. الکافی، ج 2، ص 113.
[2]. انفطار، 10 و 11.
[3]. الکافی، ج 1، ص  11.
[4]. عدهًْ الدّاعی، ص 314.
[5]. الکافی، ج 1، ص 11.
[6]. الکافی، ج 1، ص 11.
[7]. ر.ک: تحف العقول، ص 15.