۱۰۱ - شهيد مطهرى : انسان بالقوه و قابلیت‌های تغییر ۱۴۰۲/۰۴/۰۳
انسان بالقوه و قابلیت‌های تغییر
۱۴۰۲/۰۴/۰۳
روانشناسان حرف خوبی می‌گویند، همان كه حكما به این تعبیر گفته‌اند كه انسان از نظر روحی بالقوه به دنیا می‌آید.
می‌گویند انسان وقتی كه به دنیا می‌آید، از نظر حالات روانی حكم ماده شلی را دارد كه قابل سفت شدن است، آن را در هر قالبی بریزید مطابق همان قالب سفت و محكم می‌شود، مثل گچ.
گچی كه روی آن آب ریخته‌اند ابتدا یك ماده شل است.
این ماده شل را در هر قالبی بریزید ظرف نیم ساعت به شكل آن قالب درمی‌آید.
اگر بخواهید از آن یك سر انسان بسازید، چنانچه قبلاً قالب سر یك انسان را ریخته باشید و این ماده را در آن بریزید و بعد از مدتی بیرون بیاورید، می‌بینید مثلاً سر سقراط از آن بیرون می‌آید.
اگر آن را در قالب موش بریزید موش بیرون می‌آید.
انسان از نظر حالات روانی در ابتدا همان حالت ماده شل را دارد ولی تدریجاً تغییرشكل پیدا می‌كند، البته نه به آن سرعتی كه ماده گچ تغییر شكل پیدا می‌كند؛ و هرچه عمر انسان به پایان خود نزدیك‌تر می‌شود قابلیت دگرگونی او كمتر می‌شود؛ یعنی برای یك بچه شیرخوار كه تازه پدر و مادر را تشخیص می‌دهد، این ماده، شل‌تر و قابل انعطاف‌تر است، سه ساله كه می‌شود قابلیت انعطافش كمتر است چون اندكی شكل می‌گیرد، پنج ساله كه شد كمتر است، پانزده ساله از آن كمتر، سی ساله از آن كمتر، شصت ساله از آن كمتر، هشتاد ساله از آن كمتر؛ آن آخرها باز هم قابلیت هست، امكان توبه كردن برای انسان هست، اما خیلی نیرو می‌خواهد، یعنی این ماده بسیار سفت شده است (مثل شئ آهنی كه اگر بخواهند آن را تغییر بدهند باید یك حرارت مثلاً پنج هزار درجه‌ای به آن بدهند ذوبش كنند و آن را به قالب دیگری برگردانند).
حال چنین نیرویی پیدا بشود یا نشود با خداست؛ و سعدی چه تشبیه خوبی می‌كند!
انسان را تشبیه می‌كند به شاخه تر كه تا وقتی كه تر است آن را به هر شكلی كه بخواهی درمی‌آوری، اما وقتی كه خشك شد دیگر به هیچ شكلی نمی‌توان درآورد:
هر كه در خردی‌اش ادب نكنند
در بزرگی صلاح از او برخاست
چوب تر را چنان‌كه خواهی پیچ
نشود خشك جز به آتش راست
صفات در انسان استحكام و رسوخ پیدا می‌كند.
یك وقت صفت بد در انسان استحكام و رسوخ پیدا می‌كند، قهراً زوالش مشكل است؛ و یك وقت صفت خوب در انسان رسوخ پیدا می‌كند، آن هم زوالش مشكل است.
اصلاً ما به چه كسی می‌گوییم «عادل»؟ كسی كه دارای ملكه تقوا باشد كه می‌شود به او اعتماد كرد، یعنی كسی كه تقوا در روحش رسوخ كرده و روحش بر تقوا استحكام و استقرار پیدا كرده است و لهذا منحرف شدنش خیلی بعید است.
* مجموعه آثار شهید مطهری؛ ج26، ص 571.