حسن بشارتی راد

در قرآن کریم، نام فاطمه زهرا(س) به صراحت بیان نشده است؛ ولی قرآن‌پژوهان آیات متعددی را مربوط به آن حضرت دانسته‌اند؛ انتساب بیشتر این آیات به حضرت زهرا(س)، بر اساس احادیث است. 
این مجموعه آیات، برخی از جهت شأن نزول، برخی از باب تطبیق مصداق، برخی نیز از نظر تأویل و بطن آیات، با صدیقه کبری(س) ارتباط پیدا می‌کند. در این نوشتار برخی آیات را یادآور می‌شویم.
فاطمه(س)؛ کوثر پیامبر(ص)
بت‌پرستان مکه، پیامبر(ص) را به دلیل اینکه فرزند پسرش از دنیا رفته ‌بود، أبتر و مقطوع‌‌النسل نامیدند. خداوند در حمایت از فرستاده خویش، سوره کوثر را نازل کرد و ضمن ردّ گفتار مشرکان، به پیامبر(ص) فرمود: «إِنَّا أَعْطَيْناكَ الْكَوْثَر»(1)؛ «ما به تو کوثر عطا کردیم». «کوثر» به معنای خیر و برکت فراوان بوده و مقصود از آن، فراوانی نسل و ذریه پیامبر(ص) است که از طریق فاطمه(س) محقق شده است؛ به گونه‌ای که امروزه نسل پیامبر(ص) از شمارش فراتر رفته است.(2)
مودت به فاطمه(س)؛ مزد رسالت پیامبر(ص)
از جمله آیات مربوط به حضرت زهرا(س) آیه مودت است؛ خداوند خطاب به پیامبر(ص) می‌فرماید: «ِقُلْ لا أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبى(3)؛ بگو هیچ پاداشی از شما (بر رسالتم) درخواست نمی‌کنم، جز دوست داشتن نزدیکان را.» 
این آیه قرآن، مودت و محبت نسبت به نزدیکان پیامبر(ص) را به عنوان اجر رسالت پیغمبر(ص) معرفی می‌کند و آن را از امت مسلمان می‌خواهد. 
ابن عباس روایت می‌کند: وقتی این آیه نازل شد، به پیامبر(ص) عرض شد: یا رسول‌الله! آنانی که محبت و مودت آنها بر ما واجب شده است، چه کسانی‌اند؟ آن حضرت فرمود: «علی(ع)، فاطمه(س)، حسن(ع) و حسین(ع).» (4)
فاطمه(س)؛ نمونه ایثار و اخلاص
گروهی از قرآن‌پژوهان، آیات سوره انسان را ناظر به داستان بیماری فرزندان حضرت زهرا(س) دانسته‌ و در بیان آن گفته‌اند: امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در خردسالی بیمار شدند، پیامبر(ص) به همراه جمعی از یاران خویش به عیادت آنها آمدند. سپس به امام علی(ع) فرمودند: خوب است برای شفای دو فرزند خویش، نذری کنی. 
ازاین‌رو، علی(ع)، فاطمه(س) و فضه خادمه، برای شفای آن دو، سه روز «روزه» گرفتند. روز اول به هنگام افطار، مسکینی آمد و آنان غذای خود را به مسکین دادند، در روز دوم و سوم نیز غذای خود را به یتیم و اسیری دادند. به‌دنبال ایثار و فداکاری آنان سوره «هل اتی» نازل شد؛(5) چنان‌که می‌فرماید: «آنها به نذر خود وفا مى‏كنند و از روزى كه شر و عذاب آن بسى گسترده است مى‏ترسند و غذاى خود را با علاقه (و نياز) به آن و از روى محبت خدا به فقير و يتيم و اسير انفاق مى‏كنند * (و زبان قال و حالشان اين است كه) جز اين نيست كه ما شما را براى رضاى خدا اطعام مى‏كنيم از شما پاداش و تشکری نمى‏خواهيم.»(6)
در این آیات بر سه صفت برجسته آنان از جمله فاطمه زهرا(س) یعنی وفای به نذر، ایثار و اخلاص تأکید شده‌است.
فاطمه(س) در آیه مباهله
وقتی‌که مسیحیان نجران با وجود استدلال روشن پیامبر(ص) مبنی بر اینکه حضرت عیسی(ع) بنده خدا و فرستاده خداست نه فرزند او، سخن آن حضرت را نپذیرفتند، خداوند دستور داد با آنها «مباهله» کند؛ «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَكُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَكُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكاذِبين» «به آنها بگو: بیایید به همراه فرزندان و زنانمان مباهله کنیم و لعنت خدا را بر دروغگویان قرار دهیم.» (7) 
ابن‌عباس در تفسیر این آیه می‌گوید: منظور از «ابنائنا» حسن(ع) و حسین(ع)، مقصود از «نسائنا» فاطمه(س) و منظور از «انفسنا» شخص پیامبر(ص) و علی(ع) است؛ زیرا زمانی‌که این آیه نازل شد، پیامبر(ص)، علی و فاطمه و حسن و حسین را فراخواند و فرمود: «بارخدایا! اینها اهل من هستند.» (8)
عصمت فاطمه(س)
قرآن کریم در سوره احزاب می‌فرماید: «إِنَّما يُريدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَ يُطَهِّرَكُمْ تَطْهيراً»؛(9) اى اهل بيت، خدا مى‌خواهد پليدى را از شما دور كند و شما را پاك گرداند.» طبق گزارش‌های حدیثی و تاریخی، پیامبر(ص) پیوسته به هنگام نماز، بر در خانه علی(ع) و فاطمه(س) می‌فرمود: خداوند، شما را رحمت کند؛ هنگام نماز است. همانا خداوند می‌خواهد پلیدی و ناپاکی را از شما اهل‌بیت دور کند. تداوم این عمل از سوی پیامبر(ص)- که براساس برخی گزارش‌ها، چندین ماه طول کشید- به همگان فهماند که آیه تطهیر، در شأن اهل بیت(ع) است. (10) چنان‌که حضرت علی(ع) به جماعتي فرمود: اى مردم، آيا تصديق مى‌كنيد كه خداوند پس از نزول آيه تطهیر، من و فاطمه و دو پسرم حسن و حسين را جمع کرد و فرمود: «بار خدايا! اينان اهل بيت و گوشت تن من‌اند، آزار و ناراحتى و زحمت اينان موجب زحمت و آزار و اذيّت من است، پس آلودگى را از وجود اینان زائل کن و آنان را تطهير فرماى!»، امّ سلمه با شنيدن اين كلمات نزديك كساء آمده و عرض كرد: من نيز [از اهل كساء مى باشم]؟ فرمود: تو بر خيرى، ولى اين آيه فقط در شأن من و برادرم علىّ و دخترم فاطمه و دو فرزندم و 9 تن ديگر از فرزندان حسين نازل شده است و كسى را در آن اشتراكى نيست. جماعت با شنيدن اين سخن يكپارچه گفتند: گواهى مى دهيم كه امّ سلمه اين مطلب را براى ما نقل کرد. (11)
خانه فاطمه(س)؛ جلوه‌گاه نور الهی
قرآن کریم، خداوند را نور آسمان‌ها و زمین می‌خواند و تصریح می‌کند خدا هر فردی را که بخواهد، به نور خویش هدایت می‌کند. در ادامه می‌فرماید: «این نور هدایت در خانه‌هایی است که خداوند اراده کرده که رفعت یابند؛ خانه‌هایی که صبح و شام در آنها، تسبیح خدا ‌گویند و مشغله‌های دنیوی، آنان را از یاد الهی غافل نمی‌کند.»(12) هنگامی که پیامبر(ص) این آیات را تلاوت کرد، یک نفر پرسید: یا رسول‌الله! این خانه‌ها کدامند؟ فرمود: «خانه‌های انبیاء». نفر دیگری پرسید: یا رسول‌الله! آیا خانه فاطمه(س) و علی(ع)، از مصادیق این آیه است؟ پیامبر(ص) فرمود: آری، از برترین آن است. (13)
فاطمه(س)؛ مشکات الهی
قرآن کریم برای تبیین و معرفی نور خداوند، مثالی ذکر می‌کند: «ِمَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكاةٍ فيها مِصْباحٌ... (14)؛ «مثل نور خداوند، مثل چراغدانی است که درون آن، چراغی گذارده باشند...». امام صادق(ع) درباره این کلام الهی فرمود: «آن چراغدان، فاطمه(س) است و آن چراغ، امام حسن(ع) و آن زجاجه، امام حسین(ع) است.» (15)  این بیان در حقیقت اشاره به جایگاه والا و متعالی فاطمه(س) و فرزندانش در هدایت بشر دارد. 
تفسیر صالحان به فاطمه زهرا(س) 
قرآن کریم می‌فرماید: «وَ مَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَ الرَّسُولَ فَأُولئِكَ مَعَ الَّذينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَ الصِّدِّيقينَ وَ الشُّهَداءِ وَ الصَّالِحينَ وَ حَسُنَ أُولئِكَ رَفيقا»(16)؛ کسانی که خدا و پیامبر(ص) را اطاعت کنند، در روز رستاخیز همنشین پیامبران، صدیقان، شهدا و صالحان خواهند بود که خدا، نعمت خود را بر آنان تمام کرده و آنها رفیقان خوبی‌اند.  انس‌بن‌مالک می‌گوید: یک روز بعد از نماز صبح به پیامبر(ص) عرض کردم: یا رسول‌الله! آیا این آیه را برای ما تفسیر می‌کنید؟ فرمود: مقصود از «پیامبران» منم. منظور از «صدیقان» برادرم علی(ع) است. مقصود از «شهدا» عمویم حمزه است و مقصود از «صالحان» نیز دخترم فاطمه(س) و دو فرزندش حسن(ع) و حسین(ع) است. (17)
تفسیر مقربان به فاطمه زهرا(س) 
قرآن کریم می‌فرماید: « نامه اعمال ابرار و نیکان در علیین است و تو چه می‌دانی که علیین چیست، نامه‌ای است رقم خورده و سرنوشتی است قطعی که مقربان و برگزیدگان درگاه الهی شاهد آنند.»(18) امام باقر(ع) در تفسیر و تطبیق این آیات می‌فرماید: منظور از «مقربان»، پیامبر(ص)، علی(ع)، فاطمه(س)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) است. براساس این آیه و حدیث، فاطمه(س) یکی از مقربان و خاصان درگاه الهی است و شاهد و ناظر بر نامه اعمال نیکان در روز رستاخیز خواهد بود. (19)
ساده‌زیستی فاطمه(س)
امام صادق(ع) می‌گوید: رسول خدا(ص) وارد خانه فاطمه(س) شد و دید که فاطمه لباس خشن و کم‌ارزشی از پشم شتر بر تن داشت در حالی‌که کودکش را شیر می‌داد، با یک دست، آسیاب می‌کرد. با مشاهده این وضعیت، اشک از چشمان پیامبر(ص) جاری شد و فرمود: «دخترم! تلخی دنیا را در برابر شیرینی آخرت تحمل کن؛ زیرا خداوند این آیه را بر من نازل کرده است: «وَ لَسَوْفَ يُعْطيكَ رَبُّكَ فَتَرْضى (20)؛ به زودی پروردگارت آن‌قدر به تو عطا خواهد کرد که خشنود شوی.»(21)
توسل آدم(ع) به فاطمه(س)
قرآن کریم می‌فرماید: وقتی حضرت آدم(ع) و حواء به رغم نهی الهی، از میوه درخت ممنوعه تناول کردند، به سبب تخلف از دستور الهی از بهشت اخراج شدند و به زمین هبوط کردند. سپس آدم(ع) از سوی پروردگارش کلماتی دریافت کرد و با آن کلمات توبه کرد و بدرستی که خداوند، توبه‌پذیر و مهربان است.(22) 
ابن عباس می‌گوید: از رسول‌خدا(ص) درباره کلماتی که حضرت آدم(ع) از پروردگار خویش دریافت کرد و با آن کلمات توبه کرد، پرسیدم. فرمود: «از خدا خواست که به حق محمد(ص)، علی(ع)، فاطمه(س)، حسن(ع) و حسین(ع) توبه‌اش را بپذیرد. (23)
فاطمه(س) از رستگاران
در کتاب شواهد التنزیل به نقل از ابن‌مسعود، «رستگاران» در آیه «إِنىِّ جَزَيْتُهُمُ الْيَوْمَ بِمَا صَبرُواْ أَنَّهُمْ هُمُ الْفَائزُون»(24) را به فاطمه زهرا(س) و خانواده وی تطبیق کرده و آیه را چنین معنا می‌کند: «امروز به سبب اینکه علی بن ابی طالب(ع)، فاطمه(س)، حسن(ع) و حسین(ع) بر طاعت، گرسنگی، فقر، و امتحانات الهی در دنیا صبر پیشه کردند، بهشت را بر آنان پاداش دادم و بدرستی که آنها رستگار و سربلند از حساب و کتاب الهی هستند. (25) 
پی‌نوشت‌ها:
(1). کوثر، آیه 1.   (2). ر.ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی‌، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372ش.، سوم، ج۱۰، ص 836.   (3). شوری، آیه 23.   (4). ر.ک: قندوزی، سلیمان بن ابراهیم (1422ق.)؛ ینابیع الموده  لذوی القربی، منظمة الاوقاف و الشؤون الخیریة. دار الأسوة للطباعة و النشر، قم، ایران، ج۱، ص۱۲۴؛ ابن طاووس، علی بن موسى. الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف. قم: خيام. اول: 1400ق.، ص۱۱۲، ح۱۶۷؛ ثعلبى، احمد بن محمد، (1422ق)، الكشف و البيان المعروف بتفسير الثعلبي، دار إحياء التراث العربي، لبنان، بيروت، چاپ: اول‌، ج۸، ص۳۱۰.    (5). ر.ک: عياشى، محمد بن مسعود، تفسير العيّاشي، تهران، مکتبه العلمیه الاسلامیه، چاپ: اول، 1380ق، ج۳، صص ۱۶۳-۱۶۵؛ زمخشری، ابو القاسم محمود بن عمر،الكشاف، لبنان، بیروت، دار الکتب، چاپ سوم، ج۴، ص۶۷۰؛ ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱۰، ص ۹۹؛ طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص ۲۰۹ و ۲۱۰؛ حسكاني، عبيد الله بن عبد الله، شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، تهران، چاپ: اول، 1411 ق، ج۲، ص۳۰۰.   (6). انسان، آیات 7-9. (7). آل‌عمران، آیه 61.   (8). ر.ک: زمخشری، الكشاف، ج۱، ص۳۹۶ و ۳۹۷؛ ثعلبی، الکشف و البیان، ج۳، ص۸۵ و ۸۶؛ ابن مغازلی، مناقب الامام علی ‌بن‌ ابی‌طالب، ص۲۶۴، ح ۳۶۲؛ حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص۱۴۲، ح ۱۹۴.   (9). احزاب، آیه 33.   (10). ر.ک: حسکانی، شواهد التنزیل، ج2، ص18؛ ثعلبی، الکشف و البیان، ج۸، ص۴۲.   (11). طبرسی، احمد بن علی، الإحتجاج‌، مشهد، نشر مرتضی، 1403ق.، اول، ج 1، ص 148.   (12). نور، آیات 36-37.   (13). ر.ک: ثعلبی، الکشف و البیان، ج۷، ص ۱۰۷.   (14). نور، آیه 35.  (15). ر.ک: كلينى، محمد بن يعقوب،الكافي (ط- الإسلامية)- تهران، چهارم، ج1، ص195؛ ابن مغازلی، مناقب الامام علی بن ابی طالب، ص۲۶۳، ح۳۶۱.   (16). نساء، آیه 69.   (17). ر.ک: استرآبادى، علی، تأويل الآيات الظاهرة فی فضائل العترة الطاهرة. قم: مؤسسة النشر الإسلامي. اول: 1409ق، ص143؛ مجلسی، بحارالانوار، ج24، ص31.   (18). مطففین، آیات ۱۸-۲۱.   (19). ر.ک: تفسیر قمی، ج2، ص411؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰، ص ۳۶۱؛ بحرانى، سيد‌هاشم بن سليمان، البرهان‌، قم، چاپ: اول، 1374ش، ج5، ص606.   (20). ضحی، آیه ۵.   (21). ر.ک: طبرسی، مجمع البیان، ج۱۰، ص ۳۸۲؛ ثعلبی، الکشف و البیان، ج۱۰، ص ۲۲۵.   (22). بقره، آیه 37.   (23). ر.ک: کلینی، کافی، ج8، ص305؛ قندوزی، ینابیع الموده، ج۱، ص ۱۱۲؛ الطرائف، ص۱۱۲؛ سيوطى، عبدالرحمن،الدر المنثور‌، 6جلد، كتابخانه مرعشى نجفى،‌ قم، اول، ج۱، ص ۱۹.   (24). مؤمنون، آیه 111.   (25). ر.ک: حسکانی، شواهد التنزیل، ج۱، ص 531؛ بحرانى، البرهان؛ ج4، ص40.