رهنمودهای مراجع تقلید در یکصدمین سالگرد بازتأسیس حوزه علمیه قم نگاه به آینده، تاکید بر حفظ اصالت‌ها و پاسخگویی به نیازهای روز ۱۴۰۴/۰۲/۱۹
رهنمودهای مراجع تقلید در یکصدمین سالگرد بازتأسیس حوزه علمیه قم
نگاه به آینده، تاکید بر حفظ اصالت‌ها و پاسخگویی به نیازهای روز
۱۴۰۴/۰۲/۱۹
در همایش بین‌المللی یکصدمین سالگشت بازتأسیس حوزه علمیه قم پیام آیات مکارم شیرازی و نوری همدانی قرائت شد و آیات جوادی آملی و سبحانی هم به ایراد سخن پرداختند.
همایش بین‌المللی یکصدمین سالگشت بازتأسیس حوزه علمیه قم، هفدهم اردیبهشت‌ماه با حضور گسترده حوزویان، علما و بزرگان در مدرسه علمیه امام کاظم(ع) قم برگزار شد.
به گزارش خبرگزاری حوزه، در این همایش علاوه‌بر پیام رهبر معظم انقلاب اسلامی، پیام آیات مکارم شیرازی و نوری همدانی قرائت شد و همچنین آیات عظام جوادی آملی و سبحانی سخنرانی کردند.
آیت‌الله مکارم شیرازی: تشکیل حوزه علمیه موجب صیانت از کیان اسلام و تشیع در برابر انحرافات شده است
پیام آیت‌الله مکارم شیرازی از مراجع تقلید به این همایش به شرح ذیل است:
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمدلله رب العالمین و الصلاهًْ علی سیدنا محمد و آله الطاهرین
لاسیما بقیهًْ الله المنتظر ارواح العالمین له الفداء و عجل الله تعالی فرجه الشریف
در ابتدا لازم می‌دانم میلاد پرخیر و برکت امام هشتم حضرت علی بن موسی الرضا (علیه آلاف التحیهًْ و الثنا) و میلاد ولی‌نعمت‌مان حضرت فاطمه معصومه(سلام الله علیها) را به همه شما عزیزان و شرکت کنندگان در این جلسه تبریک عرض نموده و از دست‌اندرکاران و برگزارکنندگان و میهمانان قدردانی نمایم و امیدوارم این کنگره به اهداف خود نائل آمده و آثار ماندگاری به جای گذارد.
شهر مقدس قم که با فاصله کمی از پذیرش اسلام توسط ایرانیان به مأوای محبین اهل‌بیت(علیهم‌السلام) و حوزه‌ای برای نشر و گسترش معارف آنان تبدیل گردید در پیشینۀ هزار و دویست ساله خود، تاریخ پربار و پرفراز و نشیبی را پشت سر گذاشته است.
تشکیل حوزه علوم دینی و پرورش روحانیت و عالمان در این مکتب و شکل‌گیری قرائتی صحیح و عالمانه از آموزه‌های دین مبین اسلام و رشد و نمو آن موجب حفظ و حراستِ کیان اسلام و مذهب شیعه از دسیسه‌ها و انحرافات گردید.
خصوصا در سدۀ اخیر و پس از احیای مجدد آن به دستان باکفایت زعیم توانا مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری (اعلی الله مقامه الشریف)، این حوزه علمیه بود که جامعه رنج کشیده ایران را در مقابل توطئه‌ها و بدخواهی‌های داخلی و خارجی و ضعف و سستی‌های حکام بی‌کفایت و نقشه‌ها و انحرافات فرصت‌طلبان حفظ نمود و در نهایت انقلاب اسلامی مردم ایران که برخاسته از حوزه علمیه و مکتب تشیع بود با اندیشه و هدایت امام راحل(رحمة الله علیه) به ثمر نشست و نقطۀ عطفی را در تاریخ ایران و جهان پدید آورد.
چه وسوسه‌ها و دسیسه‌ها و چه زورگویی‌ها و چپاول‌ها که در طول تاریخ با جانفشانی و خون دل خوردن عالمان و روحانیان ربانی و همراهی مردم مخلص و فداکار راه به جایی نبرد و این شجره پاک با مجاهدت‌ها و تلاش‌های فراوان به درختی تنومند تبدیل گردید که «اصلها ثابت و فرعها فی السماء».
امروز بقای این میراث عظیم به عنوان بزرگ‌ترین مرکز علمی دنیا و حفظ و پاسداری از آن تا ظهور حضرت ولی عصر(عجل الله تعالی فرجه الشریف) وظیفه‌ای بر دوش حوزه‌های علمیه و علمای اعلام و طلاب محترم است و دستیابی به آن در گروی رعایت اموری است که در این مجال اندک به برخی از آن اشاره می‌کنم:
نخست: تأکید بر تهذیب نفس و پرورش روح و آراستگی به صفات نیکو که باید اساس شخصیت حوزویان باشد همان‌گونه که فرمود «فلیَبدأ بتَعلیمِ نَفسِهِ قَبلَ تَعلیمِ غَیرِهِ».
دوم: حفظ و پایبندی بر سنت‌ها و ارزش‌های اصیل حوزوی که یکی از رموز تربیت عالمان بصیر و با اخلاص این حوزه مقدس بوده است و باید بدانیم که به هر میزان از آن عدول کنیم به همان میزان خسارت خواهیم دید.
سوم: تقویت جریان علمی حوزه و تربیت طلاب فاضل و متخصص و پرهیز از تحصیل سطحی که گاهی لازمه این امر، اصلاح برنامه‌های تحصیلی و متون علمی و متناسب‌سازی آن با نیازهای امروز و آینده جامعه است.
چهارم: ارتقاء آگاهی در میان طلاب و دوراندیشی و نگاه به آینده در برنامه‌ریزان که با توجه به سرعت تحوّلات دنیای امروز، اهمیّت آن مضاعف می‌شود. البته بهره‌مندی از تکنولوژی و ابزارهای جدید مانند رسانه، فضای مجازی، هوش مصنوعی و امثال آن، موجب تسریع و تقویت امور می‌شود لکن باید مراقب آفات خطرناک آن نیز بود.
پنجم: اولویت‌دهی و هدف قرار دادن تبلیغ و نشر دین و پرهیز از رسوب در حوزه، از طریق پشتیبانی و حمایت از طلاب و توانمندسازی آنان به علوم و فنون لازم و بهره‌مندی از ابزار روز و آموختن زبان‌ها و فرهنگ‌های گوناگون.
ششم: ارتباط عمیق و گسترده حوزه‌های علمیه با عموم مردم و همراهی و پشتیبانی از آنان در سختی‌ها و مشکلات، که این ارتباط موجب تقویت متقابل مردم و حوزه‌ها می‌گردد.
هفتم: تأکید بر حفظ استقلال حوزه از دولت‌ها که همواره باعث حرّیت و آزاداندیشی آن بوده است، البته حوزه علمیه به عنوان منشأ و مادر حرکت بزرگ انقلاب اسلامی، پشتیبان انقلاب و رهبری آن بوده و خواهد بود.
هشتم: جهاد تبیین و شبهه‌زدایی از اعتقادات دینی مخصوصاً از اذهان جوانان و ارائه راهکارهای مناسب برای زندگی بهتر.
نهم: تقویت روحیۀ امید به آینده که موجب نشاط در تحصیل و تهذیب و تبلیغ می‌شود؛ خصوصاً اکنون که اسباب ناامیدی و بی‌انگیزگی، رشدی بی‌اندازه یافته است.
و دهم: اتصال عمیق و وثیق با صاحب و مولایمان حضرت حجت بن الحسن (ارواحنا فداه) که دلیل همه این سعی و تلاش‌ها، رضایت آن بزرگوار است.
اینجانب در پایان ضمن تقدیر و تشکر مجدد از متولیان و برگزار کنندگان این کنگره خصوصاً فاضل ارجمند جناب آیت‌الله اعرافی(زید عزه) و شما حضار گرامی، توفیقات روز افزون حوزه‌های علمیه و عموم مردم ایران را از خداوند متعال مسألت دارم و امیدوارم به یاری حق تعالی مسلمانان جهان بر دشمنان و مستکبرین عالم پیروز گردند و برای ظهور حضرت ولی عصر(عجل الله تعالی فرجه) مهیا شوند.
آیت‌الله سبحانی: مرحوم آیت‌الله العظمی حائری مصداق «العالم بزمانه» بود
آیت‌الله سبحانی از مراجع تقلید نیز طی سخنانی در همایش بین‌المللی یکصدمین سالگشت بازتأسیس حوزه علمیه قم با اشاره به حدیث «العالم بزمانه لا تهجم علیه اللوابس» بیان داشت: این روایت ناظر بر ویژگی برجسته علما و مجتهدان دوران‌شناس است و آیت‌الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی مصداق کامل این حدیث شریف بودند.
وی با مروری بر تاریخ حوزه‌های علمی شیعه افزود: اولین حوزه حدیث و فقه در مدینه و پس از پیامبر اکرم (ص) شکل گرفت و تا واقعه فخ، مرکز تربیت عالمان بزرگی مانند عبدالله بن عباس، ابی بن کعب و عبدالله بن مسعود بود. با ورود مروانیان، این رونق کاهش یافت اما در عصر امام باقر(ع) و امام صادق(ع) احیا شد و شاگردان آنان این مسیر را ادامه دادند.
آیت‌الله سبحانی همچنین گفت: حوزه دوم در مسجد کوفه شکل گرفت؛ جایی که شاگردان امام باقر(ع) و امام صادق(ع) در آن به تدریس فقه و حدیث پرداختند. پس از آن، با انتقال جبری امام رضا(ع) به خراسان، سومین حوزه شیعی در این منطقه پایه‌گذاری شد که نقش مهمی در ترویج معارف اسلامی ایفا کرد.
این مرجع تقلید حوزه علمیه قم را ادامه دهنده این مسیر نورانی برشمرد و بیان داشت: از زمان ورود اشعریان به قم، این شهر به یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های علمی و فقهی شیعه تبدیل شد. بزرگان بسیاری همچون محمد بن احمد بن یحیی اشعری و احمد بن ابی‌عبدالله برقی از عالمان بزرگ آن دوره بودند.
آیت‌الله سبحانی با اشاره به دوران افول حوزه قم در قرن هفتم هجری به دلیل حمله مغول، به زمینه‌های احیای مجدد این حوزه در عصر صفویه و اوج‌گیری آن در قرن یازدهم با حضور چهره‌هایی چون شیخ بهایی، ملاصدرا، فیض کاشانی و فیاض لاهیجی پرداخت.
وی قرن سیزدهم را دوران درخشش میرزای قمی در قم دانست و درباره قرن چهاردهم اظهار داشت: در این قرن، مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری با درک عمیق از نیازهای زمانه، دو دوره حوزه علمیه را در اراک بنیان نهاد و در نهایت با دعوت علمای قم، حوزه علمیه این شهر را بازتأسیس کرد.
به گزارش خبرگزاری حوزه، آیت‌الله سبحانی با اشاره به آثار علمی مرحوم حاج شیخ، از جمله کتاب صلاه و اصول ایشان گفت: مرحوم آیت‌الله‌العظمی بروجردی، حاج شیخ را عالمی می‌دانست که در عبارات کوتاه، بیشترین معارف را منتقل می‌کرد. همچنین آیت‌الله سید محسن جبل عاملی در کتاب «اعیان‌الشیعه» به ویژگی‌های زهد، دقت و زمان‌شناسی حاج شیخ تأکید کرده که همه این‌ها برای ما بسیار درس آموز است.
آیت‌الله جوادی آملی: اگر عقل باشد قرآن و عترت فهمیده می‌شود و حوزه علمیه نجف و قم ساخته می‌شود
همچنین، آیت‌الله جوادی آملی از مراجع تقلید در همایش گرامیداشت یکصدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم که در مدرسه علمیه امام کاظم(ع) برگزار شد، قرآن و اهل بیت را بدون معادل معرفی کرد و اظهار داشت: بزرگانی که حافظ قرآن و شاگرد اهل بیت هستند چه کسانی هستند که بتوانند حوزه هزار ساله نجف و حوزه قم را اداره کنند؟ در بین کتب اربعه شیعیان کافی کتاب شریفی است و در مقدمه آن نوشته است که قطب فرهنگی دین عقل مردم است زیرا اگر عقل باشد قرآن و عترت فهمیده می‌شود و حوزه علمیه نجف و قم ساخته می‌شود. اگر عقل نباشد توان تأسیس حوزه به وجود نمی‌آید.
این مرجع تقلید در ادامه تأسیس حوزه علمیه و نگه داشتن آن را منوط به استفاده از عقل دانست و افزود: آیت‌الله حائری قرن 14 را زنده کرد و به واسطه تأسیس حوزه علمیه قم حضرات آیات بروجردی، خوانساری، امام خمینی، اراکی و دیگران آمدند و با دست پر ایستادند؛ من فکر کردم چه شد که آن مرحوم توانست قرآن، علوم عقلی و حدیث را بیش از گذشته احیا کند؟ شاگردان مرحوم حاج شیخ در زمان پایان فساد قاجار و آغاز شرارت پهلوی در خفقان کامل دور آن مرحوم چرخیدند و استفاده کردند.
وی ادامه داد: اساتید بزرگ بر اجتهاد و چشمه شدن تأکید داشتند تا همه مردم و یک منطقه بزرگ از معارف اهل بیت سیراب شوند. آیت‌الله جوادی آملی با یاد نیک از مرحوم کاشف الغطا اظهار داشت: کاشف الغطاء نقل می‌کند یکی از علما گفته است که از امام زمان معجزه نمی‌خواهد فقط حل شبهه ابن کمونه را می‌خواهد اما در حال حاضر این شبهه به وسیله فضلا حل شده است و اصلا مطرح نیست.
وی به شکوه حوزه علمیه اندلس و ابن رشد اشاره کرد و گفت: کم کم اندلس به دامان مسیحیت رفت و امروز خبری نیست و اگر عقل نباشد حرکت حوزه‌ها پیش نمی‌رود؛ اصول دین باید در حوزه‌ها باشد که در این صورت قم هیچ‌گاه مانند اندلس نخواهد شد اما اگر فقط به نقل بسنده شود دچار خسارت می‌شویم.
به گزارش رسا، آیت‌الله جوادی آملی با قرائت آیه «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ...» بیان داشت: «الامانه» به معنای مقام امین شدن است و هر کس آن را داشت «امین الله» است که به مرحوم حاج شیخ این امانت اعطا شد و آن را به ثمر رساند. وی در پایان از دست‌اندرکاران همایش و کسانی که به تصحیح آثار مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری پرداختند تشکر کرد.
آیت‌الله نوری همدانی: منشور روحانیت رهبر انقلاب نقشه راهی برای حوزه‌های علمیه است
آیت‌الله نوری همدانی از مراجع تقلید نیز پیامی را به همایش بین‌المللی یکصدمین سالگشت بازتاسیس حوزه علمیه قم ارسال کرد که متن آن به شرح زیر است:
بسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحیمِ
الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ الصَّلَاه وَ السَّلَامُ عَلَی سَیِّدِنا وَ نَبِیِّنَا أَبِی الْقَاسِمِ المصطفی مُحَمَّد وَ عَلَی أهلِ بَیتِهِ الطَّیِّبِینَ الطَّاهِرِینَ سیَّما بَقیَّهَ اللهِ فِی الأرَضینَ.
وَ مَا کَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنفِرُوا کَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ (التوبة: ۱۲۲)
با سلام و تحیت به آن مجمع محترم که با حضور علماء، فضلاء و شخصیت‌های اثرگذار در حال برگزاریست.
مؤسس حوزه‌های علمیه، پروردگاری است که برای نخستین بار فرمان کوچ گروهی از مسلمانان بلاد مختلف به کانون علم را صادر و مقرر فرمود که پس از تحصیل علم از آن کانون فضیلت به سوی بلاد خود بازگردند و قوم خود را بیم دهند. رسول گرامی خدا «صلی الله علیه و آله» را باید نخستین معمار یک حوزه اسلامی دانست که شهر مدینه را به کانونی برای دانش و فضیلت تبدیل کرد تا جویندگان معرفت از بلاد مختلف بدان سرزمین نور مشرف شده و پس از تعلم و تهذیب به هدایت قوم بازگردند. امامان شیعه که از آن پس، بلادی چون کوفه و مدینه و بغداد را به چنین کانون‌هائی برای تعلیم و تهذیب عالمانی وارسته تبدیل کردند، دیگر مؤسّسان حوزه‌های علمیه هستند. شاید به همین جهت بود که در عصر غیبت نیز حوزه‌های علمیه امامیه در شهرهایی چون نجف، سامرا، مشهد و قم در گرداگرد مضاجع نورانی این خاندان نضج گرفت، بالید و به بار نشست.
یکی از این حوزه‌های علمیه، حوزه علمیه قم است که صدسال پیش در یکی از دشوارترین دوره‌های تاریخی سرزمین ایران، با درایت و تدبیر حضرت آیت‌الله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی (ره)، و با نگرشی عمیق اما آرام وحزم‌اندیشانه به سیاست‌های ضددینی آن روز تأسیس شد. آن نگرش سیاسی که در عمق وجود شیخ مؤسس (ره)، ریشه داشت و به سرنوشت سیاسی اسلام و تشیع و جایگاه آن در جهان جدید دوخته شده بود، به تدریج با مجاهدت علمی و عملی عالمان بزرگواری چون آیت‌الله العظمی بروجردی و شاگردان مجاهدش به «شجره طیبه»ای تبدیل شد که «تُؤْتِی أُکُلَهَا کُلَّ حِینٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا».
حاج‌شیخ(ره)با آینده‌نگری خود حوزه مبارکه را به گونه‌ای طراحی کرد که این حوزه عمل به فضیلت‌های علمی را در جهاد اکبر خلاصه نکند بلکه با ورود بهنگام به هنگامه جهاد اصغر و تحمل رنج‌های بی‌شمار و نثار خون‌های پاک به مبارزات عدالت‌طلبانه مردم ایران معنا داده و آن را تا پیروزی انقلاب اسلامی و تأسیس نظام جمهوری اسلامی ایران پیش ببرد که در این میان نقش امام خمینی(ره) نقشی بی‌بدیل و ماندگار بود.
امروز که این شجره طیبه مسیر پرپیچ‌وخم و پرفرازوفرود خود را پیموده و به صدسالگی خویش رسیده، باید بزرگان دست فرزندان جوان این حوزه را بگیرند، با همدیگر بر قله افتخارات صدساله بایستند، همه باهم به افق پیش رو چشم بدوزند و نکاتی را نصب‌العین خود قرار دهند:
نخست این‌که اصالت‌های ثابت و تغییرناپذیر حوزه را بازشناسی کنند و آن را از سنت‌های زمانمندی که با تغییر اقتضائات زمانی باید تغییر کند، تفکیک نمایند چندان‌که نه در حفظ اصالت‌های ثابت حوزوی سهل‌انگاری شود و نه برای دست برداشتن از سنت‌های متغیر حوزوی‌مان حسرت خورده شود.
و سپس آن‌که با تکیه بر اصالت‌های حوزوی، نگاهی نیز به معاصرت داشته و عمق اقتضائات جهان جدید را با پرهیز از سطحی‌نگری درک کنند تا خدای ناکرده، حوزه ناخواسته در مسیر انزوا قرار نگیرد که مسیر انزوا سرمنزلی جز محاق تدریجی ندارد.
و نکته دیگر آن‌که علوم و معارف ثمین حوزه که گنج رنج بیش از هزاروچهارصدساله تمدن اسلامی و شیعی است، فدای هیچ ثمنی نشود اما روزبه‌روز به نیازهای جهانی و نیازهای مسلمانان و شیعیان جهان و نیازهای نظام جمهوری اسلامی نیز نظارت داشته و معارف اسلامی به گونه‌ای بازتولید و بازتبیین شود که نیازهای روز را پاسخ دهد. و مطلب دارای اهمیت آن‌که لازم است تکیه‌گاه اصلی معارف حوزوی همان قرآن کریم و سنت پیامبر و اهل بیت عصمت علیهم‌السلام باشد اما برای آن‌که معارف حوزوی در معرض افراط و تفریط قرار نگیرد، از حضور مجتهدپسندانه حجتِ الاهی عقل در کنار این دو منبع نورانی نباید غفلت شود.
بی‌گمان بستر ارزشمندی که این مجاهدت‌ها در آن بستر خواهد رویید و اگر این بستر نادیده گرفته شود، مجاهدت‌ها قطعا به ثمر نخواهد نشست، معنویت، اخلاص و توجه دائمی به حضور خداوند متعال و ولیّ اعظم او حضرت صاحب‌الزمان عجل الله تعالی فرجه است. امیدوارم که این عنصر ارزشمند در حرکت به سوی افق پیش رو، روزبه‌روز راسخ‌تر و اثربخش‌تر شود.
و نکته پایانی آن است که امروز حوزه علمیه قم با پیشینه چندین قرن و باز تأسیس یکصد سالگی توسط یک فقیه بزرگ همانند آیت‌الله‌العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی(ره)صورت پذیرفت، باید طوری عمل نماید که آیندگان بدانند روحانیت اصیل همیشه در کنار مردم بوده است و درد و رنج مردم را درک کرده و برای رفع آن تلاش نموده‌است که نمونه آن خدمات عام المنفعه در جامعه مشهود است از جمله این خدمات در زمان خود مرحوم حاج شیخ در آن فضای خاص صورت گرفته‌است و این خدمات ارزشمند تا به امروز توسط روحانیت و حوزه ادامه دارد. این حوزه ثمره‌اش تربیت شاگردان بزرگی بوده و یکی از ثمرات آن درایت و سیاست و تدبیر و صبر حکیمانه مرحوم شیخ مؤسس، برقراری یک انقلاب بزرگ اسلامی توسط یکی از شاگردانش بود که بساط سلطنت ۲۵۰۰ ساله شاهنشاهی برای همیشه به زباله‌دان تاریخ سپرد و موجب عزّت و استقلال و آزادی مردم ایران گردیده و در عرصه بین‌الملل نیز اثرگذار بوده‌است و بارزترین آن عملی ساختن آیات قرآن کریم و روایات معصومین خصوصاً حضرت امیرالمؤمنین «علیه‌السلام» در مبارزه با ظالم و دفاع از مظلوم بدون در نظر گرفتن مرز جغرافیایی و تبدیل کردن جریان فلسطین به عنوان موضوع اول جهان اسلام، و با آگاهی بخشی و ارتباط با دانشگاه‌ها و میدان دادن به جوانان بسیار تأثیرگذار شده که در همه این‌ها حوزه پیشگام بوده است.
بر این اساس حفظ این ثمره بزرگ و معرفی آثار و برکات و دستاوردهای آن و همچنین آسیب‌شناسی از آن برعهده همین حوزه مبارکه است با توجه به منشور روحانیتی که امروز توسط رهبر حکیم انقلاب ارسال گردید، به این مجمع محترم که یادآور منشور روحانیت امام راحل «رحمت‌الله‌علیه» می‌باشد، می‌تواند نقشه راهی برای حوزه‌های علمیه و طلاب و اساتید و فضلای محترم باشد و این جلسه باعظمت را غنیمت می‌شمارم و به علماء بزرگ که در راه ترویج فرهنگ قرآن و اهل‌بیت عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) گام برداشتن، خصوصاً شخصیت‌های بزرگ عصر ما حضرات آیات عظام حائری و بروجردی و امام راحل عرض تکریم و تعظیم دارم.
و در پایان از همه برگزارکنندگان این جلسه با شکوه با عنوان باز تأسیس یکصدمین سال حوزه علمیه که مدتی طولانی با جمع‌آوری آثار ارزشمند مرحوم حاج شیخ که ۲۰ جلد آن به چاپ رسید و همچنین آثار قلمی مرتبط با این موضوع از جمله ۳۰ جلد جمع‌آوری مقالات زحمت فراوان کشیده‌اند، خصوصاً مدیریت محترم و دانشمند حوزه علمیه قم تشکر و تقدیر می‌نمایم.
تاریخ خبر: ۱٤۰٤/۰۲/۲۰، ۰۶:۲۷:۱۶ بازدیدها: 4