پرسش:تردید، دودلی و تزلزل چیست و چه آثاری در زندگی فردی و اجتماعی انسان دارد و راهکارهای از بین بردن این رذیلت کدام است؟

پاسخ:در بخش نخست پاسخ به این سؤال به مفهوم شک و انواع شک شامل شک سازنده و مخرب پرداختیم. اینک در ادامه دنباله مطلب را پی می‌گیریم.
مراتب شک
شک (فارغ از این‌که در کدام از اصول ایمانی باشد) از نظر امام خمینی دارای مراتبی است:
شک جلی: تزلزل در عقاید ظاهری است؛ (مثل این‌که در وجود خدا یا نبوت شک کند) شک خفی: تزلزل در معارف و اسرار توحید و تجرید و تفرید است (یعنی ناتوانی قلب در شهود باطنی این معارف) شک اخفی: حالت تلوین و عدم تمکین در مقامات مذکوره است). یعنی ناتوانی قلب در ثبات و دوام شهود باطنی این معارف (شرح حدیث جنود عقل و جهل، امام خمینی(ره)، ص 407)
عوامل و اسباب ایجاد شک
اسباب ایجاد شک، بسته به نوع شک فرق می‌کند. اما آنچه بیشتر در قرآن و روایات و بیانات علمای اخلاق موردتوجه قرار گرفته است، چند علت به ویژه اولین علت زیر است:
1- رذایل اخلاقی خصوصا عمل نکردن به دانسته‌های یقینی: عمل صالح، انسان را از دلبستگی به دنیا دور می‌کند و معرفت، آدمی را از آلودگی اوهام و شک‌ها خالص‌تر می‌کند. همچنان که عمل غیرصالح به هر مقدار از زشتی که دارد انسان را پست نموده، علوم و معارفش را با جهل و شک و نابسامانی آمیخته‌تر می‌کند. زیرا قلب انسان لطیفه‌ای است که بین ملک و ملکوت قرار دارد و یک روی آن به عالم حسی است و صور ملکیه دنیاویه در آن منعکس شود و اگر وجهه دنیاویه قلب قوت گرفت، باطن وجود او با ملکوت سفلی که عالم جن و شیاطین و نفوس خبیثه و سایه عالم مادیات است تناسب می‌یابد و افکار و تمایلات و رفتارهای شیطانی ازقبیل وسوسه و شک و تردید و اوهام و خیالات باطله در آن غالب می‌شود و همین طور اگر قلب به آخرت و معارف حقه توجه نمود، با ملکوت اعلی که عالم ملائکه و نفوس طیبه سعیده است و به منزله حقیقت نورانی عالم طبیعت است، تناسب پیدا می‌کند و علوم رحمانی و عقاید حقه و افکار و تمایلات الهیه دریافت کرده و از شک و شرک منزه و پاکیزه می‌گردد.
این شک، فراگیر و بسیار دیرعلاج است؛ چراکه آمیخته با لجاجت و هوای نفس درعین درک حقیقت است و بسیاری از مضامین دینی در سرزنش شک دراین مورد است؛ زیرا این افراد، یقینی را قبلا پیدا کرده و حجت بر ایشان تمام است اما گوهر گرانبهای ایمان را با گناهان متعدد و توبه نکردن از دست می‌دهند. چون براساس روایات، اگر یقین مورد عمل قرار نگیرد، کوچ می‌کند.
همچنین این افراد به نوعی قساوت قلب دچار می‌شوند که کار اصلاحشان بسیار دشوار می‌گردد و مفاسد آنها برای دین و جامعه و خودشان هم خیلی بیشتر است. به همین علت است که امام صادق(ع) فرمود: شک تا زمانی است که یقین نیاید و پس از یقین دیگر شک جایز نیست. (کافی، ج 2، ص 399) این شک پس از یقین، همان شکی است که در اثر عمل نکردن به مقتضای آن یقین و آلوده شدن به رذایل و در نتیجه از دست دادن آن یقین، دل را فرا می‌گیرد.
ادامه دارد