نظام خانواده در اسلام

2 / 29 -وفاى به عهد

بــســـم الله الـــرّحــمـــن الــــرّحــیــم

وفاى به عهد

وفاى به عهد از نظر احكام فقهى و شرعى واجب، و شكستن پيمان حرام است.

عقد بين زن و مرد تعهدى الهى است، كه زن و شوهر بايد براى حفظ آن تعهد و وفاى به آن توجه داشته باشند، قولى كه شوهر به زن مى‏دهد، و زن به شوهر مى‏دهد، و زن و شوهر به خانواده هر يك مى‏دهند، و پدر و مادر به فرزند مى‏دهد، در صورتى كه مانع شرعى نداشته باشد يك نوع تعهد است، و وفاى به آن واجب، و روگردانى از آن حرام قطعى است.

قرآن مى‏فرمايد:

واوفوا بالعهد انَّ العهدَ كان مسئُولًا.

و به‏پيمان و عهد خود وفاكنيد، كه در قيامت نسبت به عهد مؤاخذه خواهيد شد.

امانتدارى، و وفاى به عهد از نشانه‏هاى حتمى و قطعى مؤمن است:

والَّذين هم لاماناتهم وعهدهم راعون.

امام سجاد (عليه السلام) تمام شرايع و دستورات دين را در سه چيز مى‏داند:

قَوْلُ الْحَقِّ، وَالْحُكْمُ بِالْعَدْلِ، وَالْوَفاءُ بِالْعَهْدِ.

گفتار حق، حكم به عدالت، وفاى به عهد.

امام صادق (عليه السلام) مى‏فرمايد: در سه چيز احدى را در دنيا و آخرت عذر نيست:

اداءُ الْامانَهِ الَى الْبَرِّ وَالْفاجِرِ، وَالْوَفاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرِّ وَالْفاجِرِ، وَبِرُّالْوالِدَيْنِ بَرَّيْنِ كانا اوْ فاجِرَيْنِ.

اداء امانت به خوب و بد، وفاء به عهد به مؤمن و فاجر، نيكى به پدر و مادر چه خوب باشند و چه بد.

رسول حق (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود:

لا دينَ لِمَنْ لا عَهْدَ لَهُ.

آنكس به عهدش احترام نمى‏گذارد، و پيمانش را وفا نمى‏كند، دين ندارد.

حضرت رضا (عليه السلام) فرمود:

انّا اهْلُ بَيْت نَرى ما وَعَدْنا عَلَيْنا دَيْناً كَما صَنَعَ رَسُولُ اللّهِ (صلى الله عليه وآله وسلم).

ما اهل بيتى هستيم كه وعده خود را به منزله دين و بدهى مى‏دانيم چنانكه رسول خدا وعده را دين و بدهى مى‏دانست.

مشورت‏

خانه نبايد مركز استبداد به رأى باشد، تنها يك نفر حكم براند، و هرچه به فكرش رسيد، يا دلش خواست، آن را به خانواده تحميل كند.

مشورت فوائد زيادى دارد، اگر مرد و زن در امور خانه با هم مشورت كنند و با فرزندان عقل رس خود هم مشورت نمايند، يا گاهى از بزرگترها كه تجربه بيشترى دارند، و سرد و گرم روزگار را چشيده‏اند نظرخواهى نمايند به صلاح زندگى و گاهى بسود دنيا و آخرت آنان است.

در مسئله مشورت اصرار داشته باشيد، خود محور نباشيد، به نظر ديگران بى‏محلى ننمائيد، نظر ديگرى را ردّ نكنيد، خود را اعلم از ديگران مدانيد، زمينه مشورت را براى تمام اهل خانه فراهم كنيد، كه مشورت عاملى كمك‏دهنده و گاهى نجات‏دهنده از خطرات سنگين است.

قرآن مجيد در سوره آل عمران آيه 159 و سوره شورى آيه 38 36 به مسئله مشورت‏كردن توجه فوق‏العاده‏اى نموده.

مشورت‏كردن، در حقيقت پيروى از قرآن، راهگشاى مشكلات، و سدّى در برابر خطرات است.

حضرت صادق (عليه السلام) فرمود:

شاوِرْ فى امْرِكَ الَّذينَ يَخْشَوْنَ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ.

در برنامه زندگى با خداترسان مشورت كن.

و نيز فرمود: سه چيز كمرشكن است:

رَجُلٌ اسْتَكْثَرَ عَمَلَهُ، وَنَسِىَ ذُنُوبَهُ، وَأُعْجِبَ بِرَأْيِهِ.

آنكه عملش را زياد ببيند، و گناهش را فراموش كند، و خودرأى باشد.

اميرالمؤمنين (عليه السلام) فرمود:

خاطَرَ بِنَفْسِهِ مَنِ اسْتَغْنى بِرَأْيِهِ.

خودرأى خود را به خطر گرفتار كرد.

آنكه با او مشورت مى‏شود، بايد در پاسخ مشورت حق را رعايت كند، و مشورت كننده را به بهترين راه لازم هدايت نمايد، خيانت در مشورت گناهى بسيار بزرگ است.

على (عليه السلام) فرمود:

مَنْ غَشَّ الْمُسْلِمينَ فى مَشْوَرَه فَقَدْ بَرِئْتُ مِنْهُ.

كسى كه با مسلمانان در مشورت خيانت بورزد، به حقيقت كه از او بيزارم.

تواضع‏

تواضع حالتى اخلاقى، انسانى، و اسلامى است، تواضع و فروتنى ميوه شيرين خودشناسى، و عرفان به موقعيت خويش است.

انسانى كه خود را بنده خدا مى‏داند، و تمام نعمت‏هائى كه از آن بهره‏مند است از خدا مى‏داند، و همه را بهتر از خود به حساب مى‏آورد، و خلق را بندگان حق مى‏شمارد، و به حقيقت براى خود در اين پهن‏دشت هستى چيزى قائل نيست، غرق در فروتنى و تواضع است.

مردى كه زن را بنده خدا مى‏داند، فرزندانش را مملوك حق مى‏بيند، خود را خادم آنان به حساب مى‏آورد، زن و بچه را امانت حق در دست خود مى‏نگرد، غيرفروتنى و تواضع نسبت به آنان ندارد.

زن وقتى غرور و كبر نداشته باشد، در مقابل شوهر حسب و نسبت و موقعيت خانوادگى خود را به حساب نياورد، علم و دانشش را چيزى نبيند، مدرك را موجب سرافرازى حقيقى ننگرد، البته نسبت به شوهر و اهل خانه فروتن و متواضع است. فرزندان عاقل نسبت به پدر و مادر غير كُرنش و فروتنى، و خضوع و تواضع برنامه‏اى ندارند.

تواضع عزت و شرف، و بزرگى و كرامت مى‏دهد، تواضع سربلندى و سرفرازى مى‏آورد، تواضع خانه را گرم و باحال و باصفا نگه مى‏دارد، تواضع جلب محبت مى‏كند، پيوند خانوادگى را محكم مى‏كند.

متكبّر بايد بداند احدى، حتى زن و بچه خريدار تكبر نيستند، و روح آنان كبر را دفع و متكبر را از چشم آنان مى‏اندازد.

حضرت عسگرى (عليه السلام) فرمود:

... وَمَنْ تَواضَعَ فِى الدُّنْيا لِاخْوانِهِ فَهُوَ عِنْدَاللّهِ مِنَ الصِّدّيقينَ وَمِنْ شيعَهِ عَلِىِّ بْنِ ابيطالِب (عليه السلام) حَقّاً.

كسى كه در دنيا نسبت به برادران ايمانى خود متواضع باشد، در نزد حق از صدّيقين، و به حقيقت از شيعيان على بن ابيطالب (عليه السلام) است.

امام صادق (عليه السلام) از پدرانش روايت مى‏كند:

انَّ مِنَ التَّواضُعِ انْ يَرْضَى الرَّجُلُ بِالْمَجْلِسِ دُونَ الْمَجْلِسِ، وَانْ يُسَلِّمَ عَلى مَنْ يَلْقى، وَانْ يَتْرُكَ الْمِراءَ وَانْ كانَ مُحِقّاً، وَلا يُحِبَّ انْ يُحْمَدَ عَلَى التَّقْوى.

از تواضع، نشستن در جلسه عمومى يا خانوادگى است در جائى كه جا باشد، و سلام كردن به هركسى است كه با او ملاقات كند، و ترك جدال و بگو و مگو است گرچه حق با انسان باشد، و اينكه انسان دوست نداشته باشد بر پاكى و تقوا در بين مردم ستايش شود.

اميرالمؤمنين (عليه السلام) به وقت مرگ فرمود:

عَلَيْكَ بِالتَّواضُعِ فَانَّهُ مِنْ اعْظَمِ الْعِبادَهِ.

بر تو باد به فروتنى و تواضع، همانا اين برنامه از بزرگترين عبادت است.

***

رحمت آوردن به كوچكتر و احترام به بزرگتر

دستور اسلام به تمام مرد و زن نسبت به كوچكتر و بزرگتر اين است، كه كوچك را رحمت آوريد و به بزرگتر احترام بگذاريد.

خانه بايد محل اجراى دستورات حق و انبياء و ائمه باشد، تا روى سعادت دنيا و آخرت را ببيند.

خشم به كوچك‏تر، داد و فرياد كردن به كوچكتر، كم‏محلى به او، محبت‏ننمودن به وى، نبوسيدن او، وفانكردن به قولى كه به او داده شده، همه و همه معصيت و گناه است.

بى‏احترامى به بزرگتر، به خشم نظر كردن به او، گوش ندادن به خواسته وى، اظهار ملامت و خستگى از او نيز گناه و معصيت است.

ما باعث به دنيا آمدن كوچكترها شده‏ايم، و بر ماست كه تا سر و سامان بگيرند از آنها با محبت و رحمت پذيرائى كنيم، و ما محصول بزرگ‏ترها هستيم، پس بر ما حق عظيمى دارند و احترام به آنان واجب و لازم است.

اميرالمؤمنين (عليه السلام) به وقت از دنيا رفتن فرمود:

وَارْحَمْ مِنْ اهْلِكَ الصَّغيرَ، وَوَقِّرْ مِنْهُمُ الْكَبيرَ.

كوچك خانواده را مورد لطف و رحمت قرار بده، و بزرگ خاندان را احترام بگذار.

رسول حق (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود:

بَجِّلُوا الْمَشايِخَ، فَانَّ مِنْ اجْلالِ اللّهِ تَبْجيلَ الْمَشايِخِ.

بزرگترها را بزرگ بشماريد، كه بزرگ‏شمردن خدا به بزرگ‏شمردن بزرگترهاست.

رسول حق (صلى الله عليه وآله وسلم) فرمود:

لَيْسَ مِنّا مَنْ لَمْ‏يَرْحَمْ صَغيرَنا، وَلَمْ‏يُوَقِّرْ كَبيرَنا.

از ما نيست كسى كه به صغير ما رحم نكند، و به بزرگ ما احترام نگذارد.

مهماندارى‏

بعضى از خانواده‏ها در قبول مهمان و مهماندارى سرسختى نشان مى‏دهند، بايد گفت اين سرسختى يا نشانه بى‏حالى و سستى و تنبلى، و يا علامت بخل است.

مهماندارى از اخلاق انبياء و ائمه، و از نشانه‏هاى اولياء الهى و مردان راه حق است.

بخل يا سستى و تنبلى به هر شكل كه باشد قبيح است، مرد خانواده يا زن خانه، يا فرزندان بايد از مهمان با گشاده‏روئى استقبال كنند، زيرا عمل به اخلاق اولياء، و موجب خوشنودى حق، و گشايش در كار، و علت تحقق رحمت و لطف خداوند، و دفع بلا و خطر از اهل خانه است.

مسئله مهماندارى به اندازه‏اى مهم است كه در معارف اسلامى آمده روزى مهمان با خود اوست، و صاحبخانه مهمان مهمانان خود است.

تشويق به اين مسئله بسيار ممدوح، و موجب تقويت اخلاق، و جلوگيرى از اين برنامه خداپسندانه خلاف اخلاق انسانى است.

امام ششم (عليه السلام) فرمود:

الْمَكارِمُ عَشْرٌ فَانِ اسْتَطَعْتَ انْ تَكُونَ فيكَ فَلْتَكُنْ احَدُها اقْراءُ الضَّيْفِ.

اصول بزرگوارى ده خصلت است، اگر بتوانى آنها را در خود جمع كنى اقدام كن، يكى از آنها پذيرائى از مهمان است.

امام صادق (عليه السلام) درباره ورود و خروج مهمان مى‏فرمايند:

... انَّهُمْ اذا دَخَلُوا مَنْزِلَكَ دَخَلُوا بِمَغْفِرَتِكَ وَمَغْفِرَهِ عِيالِكَ، وَاذا خَرَجُوا مِنْ مَنْزِلِكَ خَرَجُوا بِذُنُوبِكَ وَذُنُوبِ عِيالِكَ.

همانا وقتى مهمان وارد منزل تو مى‏شود براى تو و اهل بيت تو مغفرت خدا را مى‏آورد، و هرگاه خارج مى‏شود، گناهان تو و عيال تو را از بين مى‏برد!

امام باقر (عليه السلام) فرمود:

شِبْعُ ارْبَع مِنَ الْمُسْلِمينَ يَعْدِلُ عِتْقَ رَقَبَه مِنْ وُلْدِ اسْماعيلَ.

سير كردن چهار مسلمان معادل آزاد كردن يك بنده از اولاد اسماعيل است.

بنابراين انصاف، مدارا و نرمى، خيرخواهى، ادب، احتراز از مواضع تهمت، وفاى به عهد، مشورت، تواضع، رحمت به كوچك و احترام به بزرگ‏تر، مهماندارى، از اصول بزرگوارى، و موجب تأمين سعادت دنيا و آخرت است.

علل بدبختى و تيره‏ روزى‏

قهر كردن و از يكديگر جدا شدن و رو برگرداندن، تهمت زدن و افتراء بستن به پاك‏دامن، مشاجره لفظى، جستجو از عيوب يكديگر، غيبت، نمّامى، و دو به هم‏زنى، مكر و حيله و غش، استهزاء ديگران، اسراف، كبر، حسد، بخل، اطاعت از ديگران در امورى كه معصيت خدا است، تحميل شدن بر ديگران، دشمنى و كينه، كه هر كدام در قرآن مجيد آياتى، و در روايات بابى مستقل دارند، بايد از دامن خانواده‏ها دور باشد، و خانه و خانواده از آنها پاك بماند، چرا كه هر كدام از آنها گناه و برخى از آن گناهان، گناه كبيره و موجب عذاب حتمى در قيامت، و هر يك تيشه‏اى به ريشه درخت خانواده، و علّتى براى حصول شقاوت و تيره‏بختى است.

مفصل اين مسائل را بعد از قرآن در كتابهائى چون كافى شريف، جلد دوم، وسائل جلد يازدهم، شافى فيض، محجه‏البيضاء، جامع‏السعادات نراقى، و ساير كتب اخلاقى و روائى ملاحظه كنيد، بيانش از حوصله جلسه بيرون، و نيازمند به وقت فراوان و جلسات متعددى است.

(... وما من شى‏ء ابغض الى‏اللّه عزوجل من الطلاق)

«وسائل، ج 22، ص 7»