3 - روایتی از كودتاى آمریکایی 28 مرداد 1332 - مطبوعات به کمک کودتاگران می‌آیند ۱۳۹۷/۰۶/۰۲
روایتی از كودتاى آمریکایی 28 مرداد 1332
نقش ماموران سیا در هدایت جنگ روانی علیه مصدق:
مطبوعات به کمک کودتاگران می‌آیند
دفتر پژوهش‌های موسسه کیهان
روز 22 مرداد جمعيت ملى مبارزه با استعمار حزب توده صريحا خطر كودتا را به مردم و دولت هشدار داد: «مردم شرافتمند ايران! توطئه خائنانه كودتا در شرف اجراست. براى در همشكستن اين توطئه آماده شويد.» افراد ذيل را نيز بهعنوان عاملين كودتا معرفى كرد: سرلشكر زاهدى، سرلشكر باتمانقليچ، سرلشگر گرزن، سپهبد شاهبختى، سرتيپ دادستان، سرتيپ محوى و جمعى ديگر.29 حزب توده اين اطلاعات دقيق را با كمك سازمان افسران شاخهنظامى حزب توده بدست آورده بود و چون اكنون قويترين متحد دولت به شمار مىرفت اطلاعات خود را در اختيار جامعه گذاشت.
جنگ روانى- تبليغاتى بهعنوان شاخهاى از عمليات كودتا از مدتى قبل شروع شده بود و كودتاگران انبوهى از كاريكاتورهاى ضددولتى را كه از سيا به تهران آورده بودند توسط مطبوعات سرسپرده در هفته همهپرسى(12 الى18) چاپ و منتشر نمودند. مطبوعات مزدور با تمام قوا عليه دولت ايران فعاليت مىكردند و مأمورين سيا نيز مطالب تشنجآفرين خود را به نام «حزب توده» در نشريات منتشر مىكردند. مأمورين سيا در اين مطالب رهبران مذهبى را تهديد مىكردند كه در صورت مخالفت با دكتر مصدق با مجازاتهاى سنگين مواجه خواهند شد. همچنين بهنام حزب توده تلفنهاى تهديدآميزى خطاب به شخصيتهاى متدين جامعه صورت مىگرفت و حتى در منزل يكى از رهبران مذهبى بمبگذارى كردند.30 اين حجم عظيم ارعاب و اختناق عليه روحانيت بهخاطر آن بود كه كودتاگران مىخواستند حساسيت مذهبى روحانيون درخصوص قدرت گرفتن حزب توده را برانگيزانند و آنان را وادار به همكارى كنند. برخى نيز از حضور مستقيم روحانيت در كودتا سخن به ميان آوردهاند. مثلا ريچارد كاتم كارمند سفارت آمريكا در سال 1332، به تقسيم دلارهاى آيتالله سيدمحمد بهبهانى ميان سران چاقوكشان و تظاهركنندگان كودتا در روز 28 مرداد اشاره كرده است.31 دكتر مصدق نيز معتقد است علماى فاسد در كودتا دست داشتهاند و 390 هزار دلار آمريكا بين بعضى از علماى فاسد و افسران بىايمان تقسيم شده است.32 ولى بهطورىكه خواهيم ديد رهبران مذهبى با تيزبينى ماهيت كودتا را تشخيص داده و از همكارى با آن خوددارى كردند.
حزب توده كه از قريبالوقوع بودن كودتا اطمينان داشت و از سويى دولت به هشدارهايش وقعى نمىنهاد روز 23 مرداد دستور آمادهباش خود را به شرح ذيل منتشر نمود:
«كارگران، دهقانان، پيشهوران، روشنفكران، بازرگانان وطنخواه، مردم رشيد ايران دشمنان ملت، نوكران دربار يك بارديگر براى پايمال كردن محصول مبارزات شرافتمندانه شما به توطئه دامنهدارى پرداختهاند... قصد آنها اينست كه با يك كودتاى نظامى زمام امور را بدست گيرند و نهضت ضداستعمارى ملت ما را به نفع اربابان خود مختنق نمايند... درحالىكه نيروى ملت عظيم است و از يك روحيه عالى برخوردار است دشمن با ضعف شديد، روحيه تفرقه و تشتت دست به گريبان است شما مىتوانيد و بايد با استفاده از برترى كمى و كيفى قوا و با استعانت از تودههاى ملل سراسر جهان كه مبارزه حقطلبانه شما را تأييد مىكنند دشمن را درهم شكنيد. براى درهم شكستن دشمن آماده‌باشيد.»33
گفتنى است از خرداد 1332 كه احتمال كودتا كم و بيش در افواه شايع شده بود حزب زحمتكشان نيروى سوم (به رهبرى خليل ملكى) برپايى كميتههاى محلى و منطقهاى جبهه ملى و گارد جبهه ملى را به منظور دفاع از دولت مطرح كرد. اين حزب با تلاش پيگير توانست دو كميته را نيز تشكيل بدهد ولى دولت با اين پيشنهاد موافقت نكرد و اقدام داوطلبانه آنان را مورد حمايت قرار نداد.34 دكتر مصدق خود نيز اظهار مىدارد كه در روزهاى نوزدهم و بيستم مرداد برخى افراد به منزل وى رفته و به نخستوزير هشدار دادند كه دربار در خيال كودتاست.35 ولى هيچ دستور آمادهباشى براى مقابله با كودتاى قريبالوقوع صادر نكرد و هيچ تدبير ويژهاى براى حراست از نهضت ملى نيانديشيد.
ساعت 5 بعدازظهر 23 مرداد حزب توده با اطلاعات موثّقى كه توسط سازمان افسران كسب كرده بود جزئيات كودتا كه قرار بود نيمههاى شب 23 مرداد و بامداد24 مرداد بوقوع پيوندد را به اطلاع دكتر مصدق رساند. كودتاگران پس از وقوف بر فاش شدن زمان كودتا به واحدهاى عملكننده اطلاع دادند كه زمان كودتا به شب بعد موكول شده است.36
گفتنى است اين تصميم كودتاگران بهخاطر درك آمادگى دولت براى مقابله با كودتا نبود چون دولت دكتر مصدق حتى تا روز بعد همچنان با لاقيدى به خطر حتمى كودتا مىنگريست و درصدد مقابله با آن نبود.
شنبه؛ 24 مرداد
با وجود آنكه شب قبل كشور از خطر كودتا رهيده بود نخستوزير در روز 24 مرداد همچنان بر بىتفاوتى خود اصرار داشت، هيچ اقدامى براى كشف و خنثى كردن كودتا به عمل نياورد و ملت ايران و نهضت ملى را بدست سرنوشت سپرده بود. ولى در عوض شديدا به فكر حفظ جان و خانوادهاش بود. بهطورىكه در ملاقاتى كه حوالى 5 بعدازظهر با سرتيپ رياحى رئيس ستاد ارتش داشت، رئيس ستاد را كتبا متعهد به حراست از خود ساخت:
«... به ايشان [سرتيپ رياحى] گفتم: اگر اتفاقى روى دهد مسئوليت آن متوجه شخص شما خواهد بود كه پيشبينى لازم را در كار دفاع از خانه من نكردهايد. و براى اينكه ايشان را به مسئوليتى كه داشتند متوجه كنم از ايشان نوشتهاى گرفتم كه در آن ذكر نمودند كه هرگونه اتفاقى رخ دهد بواسطه عدم دقت دركار بوده و مسئول پيشآمد منم. اين نوشته راگرفتم و نگه داشتم.»37
ساعت 10 شب عمليات كودتا با سخنرانى سرهنگ نعمتالله نصيرى در كاخ سعدآباد و پادگان باغشاه كه محل تجمع يگان‌هاى گارد جاويدان بود، آغاز شد. اين نيروها از 24 ساعت قبل در حالت آمادهباش به سرمىبردند. سرگرد فولادوند رئيس ستاد گارد جاويدان با رؤیت حالت آمادهباش يگانها مراتب را به اطلاع نخستوزير مىرساند و دكتر مصدق را از خطر كودتا مطلع مىسازد. سرهنگ نصيرى خود براى اطلاع فرمان عزل نخستوزير عازم منزل دكتر مصدق مىشود و گويا حزب توده نيز در همين زمان (ساعت30/10شب) بار ديگر نخستوزير را از خطر كودتا آگاه مىسازد، ضمن آنكه نام فرماندهان و مأموريت آنها را نيز مفصلا بيان مىدارد.
با وجود اين حجم انبوه از هشدارهاى مكرر و با وجود حكومت نظامى منع عبور و مرور، واحدهاى كودتاگران از ساعت 10 شب آزادانه در خيابان‌ها رفتوآمد مىكردند، از سوى نخستوزير و وزير دفاع ملى فرمانى دال بر آمادهباش صادر نشده بود و فرماندهان تيپ‌هاى پادگان تهران در مقرهاى خود حاضر نبودند. يگان‌هاى رزمى هم در حالت «آزادباش» به سرمىبردند.38 ستاد نيز عملاً اقدامى براى ممانعت از وقوع كودتا ترتيب نداده بود ولى سرتيپ رياحى مدعى است طرحهايى را براى مقابله با كودتا داشته است و مىگويد اقدامات دفاعى صورت گرفته از سوى ستاد ارتش به ابتكار رئيس ستاد بوده و نخستوزير در اين مورد همفكرى با وى نداشته است.39
به هر صورت آنچه مهم است اين است كه پس از شروع عمليات كودتا و غافلگيرشدن دولت سرتيپ رياحى توانست به ابتكار خود تا قبل از نيمه شب واحدهايى از سربازان را در مناطق راهبردى و حساس شهر كه ممكن بود مورد حمله كودتاگران قرارگيرند مستقر كند.40
پی‌نوشت:
۲۹- جامى،ن، گذشته چراغ راه آينده است، ص 675.
30- آمريكا و تحولات ايران ص 201.
31- ذبيح، پروفسور سپهر، ايران در دوره دكتر مصدق، ص 182.
32- افشار، ايرج، خاطرات و تألمات مصدق، ص 237.
33- جامى، ن، گذشته چراغ راه آينده است، صص 6-675.
34- كاتوزيان، همايون، مصدق و نبرد قدرت در ايران، ص 207.
35- بزرگمهر، جليل، مصدق در محكمه نظامى، ص 25.
36- اسرار كودتا، ص 63.
37- بزرگمهر، جليل، مصدق در محكمه نظامى، ص 26.
38- نجاتى سرهنگ غلامرضا، جنبش ملى شدن صنعت نفت، ص 396.
39- سرتيپ تقى رياحى مىگويد از عصر 24 مرداد از وقوع كودتا مطلع بوده و به شرح ذيل آماده مقابله با كودتاگران بوده است: «... ستاد ارتش در چهار رده متوالى طرحهايى براى جلوگيرى از بىنظمىهاى شهر داشته است اولاً: فرماندارى نظامى سرهنگ حسينقلى‌اشرفى كه خود فرمانده تيپ يكم بود واحدهايى از تيپ خود را هميشه در حالت آمادهباش نگاه مىداشت ثانياً: در صورت لزوم شهربانى قسمتى از افراد خود را در اختيار او مىگذاشت ثالثاً: واحدهاى موتوريزه در باغشاه در صورت لزوم تحت فرماندهى فرماندار نظامى قرار مىگرفت. در مرحله چهارم بهدستور رئيس ستاد ارتش واحدهاى زرهى، مخصوصا تيپ 2 زرهى به فرماندهى سرهنگ شاهرخ ممكن بود وارد عمل شود... ضمنا بدانيد شب 24 مرداد مصدق به من تلفن نكرد» يعنى اقدامات پيشگيرانه ستاد ارتش با ابتكار رئيس ستاد بوده و دكتر مصدق نقشى در اين خصوص نداشته است، همان، ص 500.
40- اسرار كودتا، ص 64.