دكتر فاطمى در آخرين سرمقاله روزنامه باختر امروز نوشت:
«... لندن يكصدوپنجاه سال است در شرق تاج مىدهد و تاج مىستاند، سلسله منقرض مىكند، دودمان پادشاهى مىسازد خرابهنشين را به كاخ سلطنتى مىكشاند و دوستان ملت‌ها را به خاك سياه مىنشاند، چند سال است از قيام مردم ما سخت رنج مىبرد و نه تنها جزيره آبادان و خاك زرخيز خوزستان و نفوذ در تمام كشور پهناور ايران را از دست داده بلكه رستاخيز ملى ما سرچشمه و منشأ قيام‌هایى شده كه تمام شرق ميانه و آفريقا را زير نفوذ معجزهآساى خويش گرفته... براى انگليسي‌ها رژيم پارلمانى يعنى رژيمى كه يك ليست صدوبيست سى نفرى را كلنل «ويلر» و دكتر اقبال بنشينند و به تصويب شاه برسانند75 و بهوسيله پادگان‌هاى نظامى صورت مجلس انتخابات آنها را تهيه و به منظور تصويب قرارداد الحاقى با عهدنامه اسارت نظير آن پيمان به وكلاى فرمايشى عرضه نمايند.
شاه كه از حاميان جدى و سرسخت قرارداد الحاقى بود و جلسات كابينه در آن‌وقت در حضور خودش تشكيل مىشد ساعد و وزراى بىارادهاش را به تقديم لايحه الحاقى مأموريت مىداد و مىخواست وعدهاى را كه در سفر «لندن» به اربابان خود داده است هرچه زودتر وفا كند. اكنون مطبوعات انگليسى و «سرويليام فريزر» در «بريتانيك هاوس» در عزا و ماتم فرورفتهاند زيرا كاخى را كه سى و دو سال پيش «آيرونسايد» خشت اول آن را بنا گذاشت پريروز در برابر قواى ملت تسخير شد و بزرگترين پايگاه انگليس در ايران درهم فروريخت.
«فرارى بغداد» نوكرى و بردگى انگليس را بر پادشاهى ملت خود ترجيح داد؛ سعدى چه خوب مكنون ضمير مرا در اين شعر آورده است:
عاقبت گرگزاده گرگ شود گرچه با آدمى بزرگ شود»76
عصر هنگام اردشير زاهدى از سفر به اصفهان بازگشت. كرميت روزولت درباره حاصل سفر او و سرهنگ فرزانگان مىگويد:
«مصطفى ويسى77 خسته و رنگپريده و خاكآلود، جهت دادن گزارش اوضاع وارد شد. او جوان قاطعى است ولى نتوانسته بود فرمانده [لشكر] اصفهان را متقاعد كند، آن مرد [فرمانده لشكر اصفهان] خيلى محتاط بود. معتبربودن فرمان[انتصاب زاهدى به نخستوزيرى] را قبول كرده و صرفا درباره تأثيراتش سؤال كرده بود. با احتياط توضيح داده بود كه او ضد شاه نيست همچنين هواخواه مصدق هم نيست و در اين موقعيت حاضر نيست خود را گرفتار هيچ‌يك از آنها بكند...
موقعى كه محسن طاهوئى78 رسيد ما خيلى دلخور بوديم لازم نبود منتظر كلمهاى از طرف او بشويم صورتش نشان مىداد كه موفق شده است: «سرهنگ [تيمور بختيار] فردا سحرگاه حركت خواهد كرد او با تانك و ماشين‌هاى مسلح خواهد آمد و حاضر به جنگ است..»79
قدرتنمایىهاى مفرط حزب توده مردم را بيش از پيش نگران ساخت. تودهايها تظاهراتهاى گسترده به‌راه مىانداختند و با اقدامات تخريب‌گر خود عليه نمادهاى خاندان پهلوى اوضاع را متشنج مىكردند. اين روند موجب وحشت دكتر مصدق گرديد و بهطورى كه عنوان شد. دستور مقابله باحزب توده را صادر كرد و از هنگام غروب اين دستور عملى شد ولى وضع به وجود آمده بهترين موقعيت را براى سوءاستفاده كودتاگران فراهم ساخت. عمال كودتا تحتعنوان حزب توده به خيابان‌ها سرازير شدند و فروشگاهها را غارت مىكردند و به اعمال وحشتآفرين دست مىزدند.80
از سوى ديگر دسته‌جات اراذل و اوباش و چاقوكشان اجير شده به سركردگى محمود مسگر، طيب و حسين رمضان يخى با شعار «زنده‌باد‌شاه» در سطح شهر پراكنده شده و به شرارت پرداختند. نكته قابل توجه آنكه از شامگاه اين روز آثار شاه دوستى در ميان نظاميان هويدا گشت. بدين سان هنگامى كه سربازان به دستور دكتر مصدق مشغول مقابله با حزب توده بودند نظاميان شعارهايى چون «برقرار باد سلطنت» و «زنده باد شاه» سرمىدادند.
با اين همه مهم‌ترين رخداد روزهاى 25 الى 28 مرداد صدور نامه آيتالله كاشانى در روز 27 مرداد خطاب به دكتر مصدق بود:
«حضرت نخستوزير معظم جناب آقاى دكتر محمد مصدق داماقباله» عرض مىشود گرچه امكاناتى براى عرايضم نمانده ولى صلاح دين و ملت براى اين خادم اسلام بالاتر از احساسات شخصى است و علىرغم غرضورزيها و بوق و كرناى تبليغات شما، خودتان بهتر از هر كس مىدانيد كه هم و غمم در نگهدارى دولت جنابعالى است كه خودتان به بقاء آن مايل نيستيد، از تجربيات روى كارآمدن قوام و لجبازي‌هاى اخير بر من مسلم است كه مىخواهيد مانند سىام تير كذايى يكبار ديگر ملت را تنها گذاشته و قهرمانانه برويد.
حرف اينجانب را درخصوص اصرارم در عدم اجراى رفراندوم نشنيديد و مرا لكه حيض كرديد خانهام را سنگباران و ياران و فرزندانم را زندانى فرموديد و مجلس را كه ترس داشتيد شما را ببرد بستيد و حالا نه مجلس هست و نه تكيهگاهى براى اين ملت گذاشتهايد. زاهدى را كه من با زحمت در مجلس تحتنظر و قابل كنترل نگاه داشته بودم با لطايفالحيل خارج كرديد و حالا همان طور كه واضح بوده درصدد به اصطلاح كودتا است. اگر نقشه شما نيست كه مانند سىام تير عقبنشينى كنيد و به ظاهر قهرمان زمان بمانيد و اگر حدس و نظر من صحيح نيست كه همان‌طور كه در آخرين ملاقاتم در دزاشيب به شما گفتم و به هندرسن هم گوشزد كردم كه آمريكا ما را در گرفتن نفت از انگليسي‌ها كمك كرد و حالا بهصورت ملى و دنياپسندى مىخواهد به دست جنابعالى اين ثروت ما را به چنگ آورد و اگر واقعا با ديپلماسى نمىخواهيد كنار برويد اين نامه من سندى در تاريخ ملت ايران خواهد بود كه من شما را با وجود همه بدي‌هاى خصوصىتان نسبت به خودم از وقوع حتمى يك كودتا [به] وسيله زاهدى كه مطابق نقشه خود شماست آگاه كردم كه فردا جاى هيچگونه عذرموجهى نباشد.81
اگر به‌راستى در اين فكر‌اشتباه مىكنم با اظهار تمايل شما سيدمصطفى و ناصرخان قشقايى را براى مذاكره خدمت مىفرستم.
خدا به همه رحم بفرمايد- ايام به كام باد-
سيدابوالقاسمكاشانى»82
دكتر مصدق طى پاسخى مختصر، مغرورانه و موهن اينگونه نوشت:
«27 مردادمرقومه حضرت آقا، وسيله آقا حسنآقاى سالمى زيارت شد.
اينجانب مستظهر به پشتيبانى ملت ايران هستم. والسلام دكترمحمد مصدق»83
پی نوشت
۷۵ -اشاره به كيفيت تهيه فهرست نمايندگان فرمايشى مجلس 16 كه توسط كلنل ويلر تدوين گرديد. در فصل هفتم از بخش دوم كتاب حاضر به اين مطلب اشاره شده است.
-۷۶ روزنامه باختر امروز، شماره 1174، مورخ 27 مرداد 1332. دكتر فاطمى به سبب اين بىباكىهايش پس از 28 مرداد با هميارى حزب توده مدتى مخفى شد لكن ماموران رژيم او را دستگير و پس از يك دوره ضرب و جرح ظالمانه وى را محاكمه و اعدام كردند.
-۷۷ در نوشتههاى روزولت مصطفى ويسى نام مستعار اردشير زاهدى بوده است.
-۷۸ محسن طاهونى نيز نام مستعار سرهنگ عباس فرزانگان بوده است.
-۷۹ روزولت، كرميت، كودتا در كودتا، ص 195.
-۸۰ آمريكا و تحولات ايران ص 216.
-۸۱احسان طبرى عضو ارشد حزب توده درخصوص اين فراز از نامه مىگويد: «اين نامه سندى است كه تمام تصورات حزب توده را درباره پيگيرى ضدامپرياليستى دكتر مصدق فرو مىريزد و علاوه‌بر واقعيات ديگر، يك واقعيت تازه يعنى به احتمال قوى مداخله مصدق را در كودتاى 28 مرداد روشن مىسازد.» ر.ك. كژراهه، ص 177.
-۸۲ روحانيت و اسرار فاش نشده از نهضت ملى شدن صنعت نفت، صص 7-186.
-۸۳ روحانيت و اسرار فاش نشده از نهضت ملى شدن صنعت نفت، صص 7-186.