پرستارى از منظر اسلام

۱۳۹۹/۰۹/۲۹

مهدی جبرائیلی تبریزی
در نوشتار حاضر اهمیت و جایگاه پرستاری در آموزه‌های دینی و در سیره بزرگان الهی تبیین شده است که به مناسبت میلاد حضرت زینب(س) و روز پرستار تقدیم می‌شود.
* * *
ارزش و اهمیت شغل پرستاری
پرستارى بیمار از مصادیق «فعل معروف» و عملى مستحب است. و برای آن در صورت اخلاص در عمل و حسن نیت پاداش‌های بزرگی بیان شده است.در فرهنگ اسلامي و تعابير قرآني، آن هنگام كه پرستار براي ياري انسان نيازمندي تلاش مي كند و براي جلب رضاي پروردگار نيازهايش را برمي‌آورد، ‌مثل آن است كه او را از مرگ رهايي بخشيده و با اين كار، موجبات خرسندي خداوند را فراهم كرده است؛ زيرا پرستاري كه با تلاش خويش جان مجروح يا بيمار ناتواني را نجات مي‌دهد و براي بهبودي وي فعاليت مي‌كند، به يقين او را زنده كرده است و هر كه فردي را زنده كند، مثل آن است كه همه انسان‌ها را زنده كرده و از مرگ نجات داده است. قرآن كريم در آيه 32 سوره مائده در اين‌باره مي فرمايد: «وهر كس انساني را از مرگ رهايي بخشد، ‌چنان است كه گويي همه مردم را زنده كرده است».
ارزش و اهمیت این شغل مقدس را از منظر اسلام می­‌توان از‌ترتب پاداش‌های دنیوی و اخروی بر آن، متوجه شد.
نکته مهمی ‌که نباید از نظر دور داشت، اینکه در معارف دینی کمالات معنوی و ثواب‌های اخروی، منوط به عبادات مصطلح نیست. چرا که آیات و روایات به تواتر دلالت دارند که خدمت به خلق و غمگساری از دیگران، در سیر و سلوک معنوی و قرب به خداوند عاملی بی‌­بدیل است.
حضرت صادق(ع) فرمود: «نشستن تو نزد بیمار (و مراقبت از او)، بهتر و بالاتر از نماز خواندنت در مسجد است».(1)
امام خمینی فرموده‌­اند:«این شغل پرستاری از شغل‌های بسیار شریفی است که اگر چنانچه انسان با وظایف انسانی و شرعی خودش بکند، این یک عبادتی است که در فراز عبادت‌های درجه اول است.... پرستاری از بیمار امر بسیار مشکلی است. لکن خیلی ارزشمند است. اگر انسان بایک بیمار به‌طور محبت، به‌طور برادری، به‌طور خواهری، مراعات احوال او را بکند و این برای انجام یک وظیفه انسانی- الهی باشد از عبادات بسیار، ارزشمند است».(2)
بنابراین پیوند عرفان و معنویت با زندگی روزمره و رفتارهای هرکس، از افتخاراتی است که یک مسلمان با قصد و نیت خالصانه می‌­تواند به هر بهانه‌­ای به آن دست یابد و پرستار هم از این قاعده کلی و مهم مستثنی نیست. یعنی هم به وظیفه حقوقی خود عمل می­‌کند و به ازای آن به اهداف اقتصادی می­‌رسد و با نیت خالص به مراحل و مراتب بالای معنوی نائل می­‌شود. این تفاوت در نگرش و بینش از امتیازات بسیار کلیدی و مهم اسلام است.
امام خمینی در مورد این نگرش، خطاب به پزشکان و پرستاران می‌­فرماید:
«شما متوجه باشید که این شغل را خدای نخواسته آلوده نکنید به جهات مادی، به جهات دنیایی؛ که هم کار کرده باشید و هم اجر الهی نبرده باشید. شما کاری بکنید که این شغل شما الهی باشد، برای خدا باشد. منافات ندارد اینکه برای خدا باشد، لکن به شما هم مثلاً اجری بدهند، اینها منافات با هم ندارد. شما توجه داشته باشید به اینکه با این بیماران خوش‌رفتاری کنید، کمک کنید آنها را، دلجویی کنید از آنها. اینها افسرده هستند باید دلجویی کنید. این شغل از آن شغل‌های بسیار ارزنده است».(3)
اگر حضرت زینب(س) را الگوی پرستاران می‌دانیم؛ باید نگرشی فراتر از پرستاری ظاهری و جسمانی یک بیمار داشته باشیم. ابعاد معنوی و تبیین و تبلیغ ارزش‌های الهی و دفاع از حق و حقیقت بارزترین ویژگی آن حضرت بوده است. حفظ وقار و عزت خویش از یک طرف و توصیه به صبر در برابر مشکلات و ناملایمات و نیز ارتباط با خداوند در اوج مصیبت‌ها از دیگر پیام‌های مکتب زینبی است. وظيفه‌­شناسي و مسئوليت‌پذيري هم در رفتارها و اقدامات ایشان مشهود و متجلی بوده است.
ايثار و فداكاري از دیگر ارزش‌هایی است که باید در مورد پرستاران مورد عنایت قرار بگیرد. اینها از آموزه‌های دینی است که باعث کمالات معنوی و اجر دنیوی و اخروی است.
پرستاری اولیاء الهی
یکی از دلایل اهمیت پرستاری این است که اولیاء الهی و انبیاء و اهل­‌بیت(ع) از بیماران پرستاری می­‌کردند که به چند نمونه‌ اشاره می‌شود:
حضرت یوسف
امام صادق(ع) فرمود: «یکی از عواملی که موجب شد حضرت یوسف(ع)را فردی نیکوکار بدانند، این بود که در زندان به امر بیماران وپرستاری از آنان اهتمام می­‌ورزید و از آنان مراقبت می‌کرد».(4)
بنابراین یکی از عوامل رشد و تعالی حضرت یوسف مراقبت از بیماران بوده است.
پیامبر اکرم(ص)
علی(ع) می­‌فرماید: «شبی تب وجودم را فراگرفت وخواب را از من ربود. بدین جهت رسول خدا(ص) تا صبح نیز بیدار بود و شب را بین من و نماز تقسیم می­‌کرد. پس از نماز نزد من می‌­آمد و جویای حال من می­‌شد و با نگاه کردن به من از وضعیت بیماری­‌ام اطلاع می‌­یافت و شیوه پیامبر تا طلوع صبح این چنین بود. پس از آنکه حضرت با اصحاب نماز گزاردند در حق من دعا کردند که خدایا! علی را شفا ده و سلامتی بخش که به‌خاطر بیماری­‌اش تا صبح نخوابیدم».(5)
حضرت علی(ع)
از امام حسین(ع) نقل شده است: وقتی فاطمه زهرا(س) دختر گرامی ‌رسول خدا(ص) بیمار شد به علی(ع) سفارش کرد بیماری او را پنهان کنند و اجازه ملاقات به کسی ندهند. حضرت این‌گونه عمل کرد و خود عهده‌دار پرستاری از آن حضرت شد و أسماء ایشان را یاری می‌کرد».(6)
فاطمه(س)
در جنگ احد دندان پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) شکست و کلاهخود بر سر ایشان زخم وارد کرد، در آن هنگام فاطمه(س)خون جراحت پیامبر را می­‌شست و علی(ع) با سپر آب می­‌آورد، چون فاطمه مشاهده کرد خون بند نمی‌­آید، تکه حصیری را سوزاند و خاکستر آن را روی زخم گذارد تا خون بند آید...گروهی از زنان از جمله فاطمه(س) و بعضی از زنان پیامبر اکرم آب و غذا بردوش حمل می­‌کردند و به مجروحان جنگ آب می‌­دادند و آنها را مداوا می‌­کردند.(7)
حضرت زینب(س)
امام سجاد(ع) فرموده­‌اند: «شبی که فردای آن پدرم به شهادت رسید، من نشسته بودم و عمه‌ام زینب در نزد من بود و ازمن به‌گونه‌­ای نیکو پرستاری می‌­کرد».(8)
مفضل نقل می­‌کند که امام صادق(ع) فرمود: «همراه حضرت ولي‌عصر(عج) سيزده نفر زن هستند. عرض كردم براي چه؟ فرمود: اين زنان مجروحان را مداوا مي­‌كنند و از بيماران پرستاري مي­‌نمايند، چنانكه در عصر رسول خدا چنين مي‌كردند».(9)
نقش پرستاران درخدمت به بیماران در بیان روایات
در روایات به برخی از کارهایی که پرستاران در مورد بیماران می‌­توانند انجام دهند،‌ اشاره شده است:
تغذیه مناسب بیمار و توان بخشی بیمار
شخص بیمار ممکن است به‌دلیل بیماری و حساسیت­‌های روحی- روانی تمایل به نوع خاصی از غذا و یا خوراک متنوعی داشته باشد، در این حالت اگر پرستاری با صبر وحوصله خواسته او را اجابت کند، پاداش الهی نصیب او خواهد شد. پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «هرکس غذای دلخواه مریض را به او بخوراند، خداوند از میوه‌­های بهشت به او می­‌خوراند».(10)
تقویت روحی
از عوامل مهم در بهبودی یک بیمار، توجه کامل پرستار به جنبه‌های روانی است، برخوردهای محبت­‌آمیز، صبر و حوصله در شنیدن حرف‌های بیمار، تحمل در شنیدن ناله­‌های بیمار، دادن امید بهبودی و بالا بردن روحیه به بیمار می‌­تواند نقش مهمی‌ در آرامش و تسکین درد وی داشته باشد.
نشستن بر بالین بیماری که چه‌بسا از زندگی قطع امید کرده و امیدوار ساختن او به آینده و زندگی و اینکه مرگ و زندگی به تقدیر الهی است و کسی نمی­‌تواند زمان مرگ را برای دیگری تعیین کند می­‌تواند سرنوست او را تغییر دهد.
بنابراین پرستاری را صرف مرهم نهادن بر زخمی ‌و... معرفی کردن، نوعی اجحاف به مقام مقدس پرستاری است و شاید تأثیر معنوی و روانی او بیشتر و کاراتر از بعد جسمانی باشد.
پیامبر اکرم(ص) فرمودند: «هرگاه بر بیمار وارد شدید، او را به سلامت و طول عمر امیدوار سازید، گرچه این امیدوار ساختن در قضا و قدر مؤثر نیست ولی بیمار را دلخوش می‌کند و باعث آرامش وی می‌شود».(11)
توسل به اهل‌بیت(ع)
پرستاران می­‌توانند با توسل به اهل‌بیت(ع) در بالین بیماران، هم به آنها آرامش دهند و هم از آن ذوات مقدسه در جهت بهبودی و شفای بیماران استمداد جویند.
امام صادق(ع) می­‌فرماید: «یاد ما اهل‌بیت(ع)، شفای از تب، بیمارها و وسواس شک است».(12)
در این راستا دعا برای شفای بیمار هم در امیدواری او موثر است: پیامبر گرامی اسلام در عرصه خدمت به بیماران پیشگام بود، از آنان دلجویی می­‌کرد، گاهی پرستاری آنان را به‌عهده می­‌گرفت و برای سلامتی‌شان دعا می‌کرد.(13)
شرح داروهای مریض و جنبه آموزشی پرستاری
فرد بیمار با توجه به درد جسمانی و اضطراب روحی و روانی و یا عدم هوشیاری لازم، شاید نتواند داروهای خود را به‌طور مشخص در زمان لزوم و یا به‌درستی و به مقدار لازم استفاده کند، بنابراین سفارش شده است که پرستاران به این مورد هم اهتمام داشته باشند که غیر از مزایای ظاهری، سبب لذت درونی هم می‌شود.
حضرت عیسی(ع) فرموده است: «بیمار از شنیدن توصیف‌های پزشک حاذق و شفابخش بودن داروها لذت می‌برد».(14)
رعایت حال بیمار
از روایات معلوم می­‌شود که رفتارها و کنش‌ها و واکنش‌های پرستاران می­‌تواند در روحیات بیماران تأثیر وضعی داشته باشند. بنابراین نباید با سخنان نسنجیده و رفتارهای ناشایست، موجبات رنجش خاطر بیمار را فراهم ساخت. رسول ­اکرم(ص) فرموده است: «بیمار را خشمگین نکنید و دلتنگ و غمگین نسازید».(15)
در توجیه این سفارش روایت شده است که بیمار از جمله کسانی است که دعا و نفرین او مستجاب می­‌شود. امام صادق(ع) فرمودند: «دعای سه نفر مستجاب است؛ زائر خانه خدا، مجاهد در راه خدا و بیمار. مواظب باشید که او را عصبانی و دلتنگ نکنید».(16)
پاداش پرستاری
 اشاره شد که جایگاه پرستاری از نوع پاداش‌های خداوندی به آنها قابل فهم است و البته این جزای الهی لزوما مادی و دنیوی نیست. هر چند غمگساری و گره‌­گشایی از نیازهای بندگان خداوند آثار وضعی و برکات زیادی در زندگی و سرنوشت دنیوی همگان دارد. چنانکه در روایتی پیامبر اکرم(ص) فرموده­‌اند: «هرکس به یک ناتوان جسمی ‌یاری کند، خداوند او را در کارهایش یاری خواهد کرد».(17)
اما آنچه که مهم است نقش نیکی به مخلوقات در کمالات معنوی و نیز پاداش‌های اخروی است كه در قبال اين همه ايثار و مهرورزی به پرستاران داده می­‌شود.
اهلیت بهشتی شدن
پیامبر اکرم(ص) فرمود: «عيادت‌كننده‌ مريض تا زمانی كه برگردد، در راه بهشت گام برمی‌دارد».(18)
با توجه به اینکه شغل پرستاری، نوعی عيادت بيمار است، پس در راه بهشت طی طريق می‌كنند.در نگاه دینی بهشت وجهنم همین الان وجود دارند و انسان مومن به طفیلی از بهشت اخروی در همین دنیا دست می‌­یابد. چرا که کسب بهشت اخروی باید در همین دنیا و با اخلاق و رفتارهای حساب شده انجام گیرد. بنابراین اگر از این منظر نگاه کنیم؛ می­‌توانیم هر لحظه یک پرستار را قدم زدن در بهشت تلقی کنیم.
بهشت، حاصل عمل و سبک زندگی مومنانه و صالحانه است و رفع حاجت مسلمان از بالاترین و برجسته‌ترین اعمال صالح به شمار می­‌رود، در نتیجه برای رفع حاجت مسلمانی آن هم درحالت اضطرار و بیماری توسط پرستار، بهشت برایش وعده داده می­‌شود. در روایتی از امام صادق(ع) هم آمده است: «هیچ مسلمانی حاجت مسلمان دیگری را روا نمی‌سازد، مگر اینکه خداوند تبارک و تعالی به او خطاب کند که پاداش تو به‌عهده من است و کمتر از بهشت برایت نمی‌پسندم».(19)
پیامبر اکرم(ص) در سخن دیگری می‌فرماید: «هر کس به یک ناتوان جسمی‌یاری کند... در روز قیامت فرشتگانی را می­‌گمارد تا در عبور از صحنه‌های قیامت و عبور از گودال‌های آتش- بدون اینکه آسیبی از دودها و سموم آن به او برسد- و در گذشتن از صراط به سوی بهشت او را با سلامت کامل و امنیت یاری دهند».(20)
مشمول رحمت و برکت الهی
طبق روایات؛ عیادت بیمار با دست بر صورت و یا دست در دست او گذاشتن هم محقق می‌­شود. (21)بنابراین با یک احوالپرسی ساده هم می‌­توان از پاداش آن بهره­‌مند شد.
امام صادق(ع) در توصیه­‌ای به پرستاران می‌فرماید: «مردم دو دسته‌­اند: یک دسته مبتلا (به بیماری) هستند و دسته دیگر در سلامت به سر می­‌برند. بنابراین، نسبت به مبتلایان مهر بورزید و از آنان دلجویی کنید و بر عافیت و سلامتی، خداوند را سپاس گویید».(21)
یک قانون کلی در نظام هستی وجود دارد با این مضمون: إرحم تُرحم(رحم کن تا به تو هم رحم کنند)؛ یعنی این نظام آفرینش بر اساس بده‌بستان است که هیچ چیزی در آن ضایع نمی­‌شود و کسی که مهربانی و مهرورزی می‌کند، رحم و مهربانی عایدش خواهد شد.
محشور شدن با اولیاء
پیامبر اکرم(ص) در آخرین روزهای عمر بابرکت‌شان در مسجد مدینه فرمودند: «کسی که یک روز و یک شب، پرستاری بیماری را به‌عهده بگیرد، خداوند او را با ابراهیم خلیل(ع) محشور می­‌کند و همچون درخشش برقی از صراط عبور می­‌کند».(22)
این جزای اخروی و حشر با خلیل‌­الله، نشانه این است که چنین کسی در این دنیا هم دوست خداوند بوده و در سلک دوستان خداوند قرار داشته است که در آخرت به مقام خلیل‌اللهی رسیده است.
پاک شدن گناهان
از رسول خدا روایت شده است که: «کسی که در برطرف کردن نیازهای مریض تلاش کند و نیاز او را برآورد، همانند روزی که از مادر متولد شده است از گناهانش پاک می‌شود».(23)
بر اساس آیات قرآن و روایات؛ گناهان مسلمان با استغفار و توبه مورد عفو واقع می‌­شوند، اما در این روایت خدمت به مریض از چنان شأنیتی برخوردار شده است که این امر دلیل بر اهمیت مریض‌داری و پرستاری می‌باشد.
کوتاه سخن آنکه از منابع دینی چنین برداشت می­‌شود که شغل پرستاری از جایگاه و اهمیت بسزایی برخوردار است و کمتر عملی می‌­توان در آموزه‌­های دینی پیدا کرد که دارای آثار دنیوی و اخروی این چنینی باشد. پس با این پرستاری و مراقبت از مریض به‌ویژه در شرایط حساس و حادّ فعلی کرونایی می­‌توان با خلوص نیت و معامله با خداوند به پاداش‌های خداوندی نائل شد.
پی‌نوشت‌ها
________
1. الكافي (ط- الإسلاميهًْ)؛ ج‏4؛ ص545.
2 و 3. صحیفه امام، ج‏12، صص 285- 286
4. بحارالانوار، ج 12، ص 230.
5. همان، ج 43، ص 173.
6. همان، ج 43، ص 211.
7. مغازی، ج 1، ص 249.
8. ارشاد، شیخ مفید، ج 45، ص
9. دلائل‌الإمامهًْ (ط- الحديثهًْ)؛ ص484.
10و 11. بحارالانوار(ط- بيروت)؛ ج‏78؛ صص 225 - 224.
12. بحارالانوار(ط- بيروت)؛ ج‏2؛ ص145.
13. بحارالانوار(ط- بيروت)؛ ج‏38؛ ص299.
14. بحارالانوار(ط- بيروت)؛ ج‏14؛ ص310.
15و16. الكافي (ط- دارالحديث)؛ ج‏4؛ ص390.
17. بحارالانوار(ط- بيروت)؛ ج‏8؛ ص166.
18. نهج‌الفصاحهًْ؛ ص562.
19. الكافي (ط- الإسلاميهًْ)؛ ج‏2؛ ص194.
20 بحارالانوار(ط- بيروت)؛ ج‏8؛ ص166.
21. تحف‌­العقول؛ ص305.
22 و 23. بحارالانوار(ط- بيروت)؛ ج‏73؛ ص368.