در سیره امام علی(ع) هدف وسیله را توجیه نمی‌کند

(پرسش و پاسخ) 

پرسش:در سیره پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت(ع) آیا می‌توان شواهد عملی یافت که در آنها آن بزرگواران برای رسیدن به اهداف مقدس خود، از هر وسیله و روشی استفاده کرده باشند؟
پاسخ:هدف مقدس، وسیله هم مقدس
بعد از گذشت 14 قرن از حیات طیبه اسلام تاکنون احدی نتوانسته حتی یک مورد را نشان دهد که در آن پیامبر اکرم(ص) و اهل بیت طاهرینش، برای رسیدن به هدف از روش‌ها و شیوه‌های غیر انسانی و اخلاقی و شرعی استفاده کرده باشند، بلکه در تاریخ موارد فراوانی ذکر شده است که در آن امام علی(ع) به خاطر مراعات اصول اخلاقی و انسانی و شرعی دچار محرومیت و مشکلات اجتماعی و... شده است. امام علی(ع) در این باره می‌فرماید: به خدا قسم! معاویه از من زیرک‌تر نیست، اما فریبکاری و خیانت و معصیت می‌کند و اگر مکر و فریب ناپسند نبود،‌من از زیرک‌ترین مردمان بودم. ولی هر بی‌وفایی گناه است و هر گناه ناسپاسی (نهج‌البلاغه، خطبه 200). خلاصه اینکه برای هدف مقدس و متعالی باید از وسیله مقدس استفاده کرد. هیچ گاه هدف مقدس و متعالی توجیه‌گر وسیله نامقدس و نامشروع نیست.
استفاده از روش ستم در راه و هدف مقدس ممنوع!
شیخ مفید در امالی آورده است که ربیعه و عماره و گروهی دیگر از اصحاب علی(ع) می‌گویند: در آن زمان که گروه کثیری از یاران علی(ع) از دور آن حضرت پراکنده شدند و نزد معاویه رفتند تا نصیب بیشتری از دنیا ببرند، گروهی از یاران امام خدمت او رسیدند،‌و عرض کردند: ای امیرالمؤمنین! این همه اموال را که نزد خود داری، بین یاران خود بخشش کن و این اشراف عرب و قریش و کسانی را که می‌ترسی زیر بار تو نروند و تبعیت از تو نکنند و به سوی معاویه می‌گریزند را برسایر آزاد شدگان و عجمیان ترجیح و تفضیل بده (تا وفادار به تو بمانند)؟ امام علی(ع) فرمود: به من دستور می‌دهید که آنها را از راه ستم یاری کنم؟ نه به خدا سوگند! تا خورشید می‌تابد و ستاره‌ای در آسمان می‌درخشد، دست به چنین کاری نمی‌زنم. به خدا سوگند! اگر این اموال از خود من هم بود،‌ هر آینه مساوات را در میان آنها مراعات می‌کردم حال چه برسد به اینکه مال خود آنها است (بیت‌المال مسلمین است) سپس لحظه‌ای سکوت کرد و تفکر نمود و پس از آن فرمود: هر کس ثروتی دارد به طور جدی باید از فساد بپرهیزد که بخشش مال در غیر حقش تبذیر و اسراف است... هرکس بخواهد از آنچه که خداوند به او ارزانی داشته نیکی نماید، به خویشان و نزدیکان خود رسیدگی کند و مهمان نوازی کند، و اسیری را آزاد کند و به ورشکستگان و در راه ماندگان و تهیدستان و جهادگران در راه خدا یاری رساند، و باید بر مشکلات و سختی‌ها شکیبا باشد. که همانا دستیابی به این خصال،‌اشراف کرامت‌های دنیا و رسیدن به فضائل آخرت است.
رفتاری خداپسندانه برای رسیدن به اهداف الهی
شیخ مفید در امالی خود آورده که روزی «اشعث ابن قیس کندی» به حضرت علی(ع) گفت: چرا تو آن گونه که عثمان با ما رفتار می‌کرد عمل نمی‌کنی؟ حضرت علی(ع) فرمود: ای کاکل آتش (رئیس دوزخیان) وای برتو... به خدا سوگند! آن مردی که دشمن را بر خود چیره کند تا گوشتش را ببرد، و استخوانش را بشکند و پوستش را بکند و خونش را بریزد، مردی است بزدل و ترسو! تو اگر مایل هستی همین گونه باش، اما من آن گونه (مثل عثمان) نیستم که خود را به دست چنین سرنوشتی بسپارم...
دستور عفو عمومی بعد از پیروزی در جنگ
«احنف ابن مالک که از یاران امام علی (ع) است در جریان جنگ جمل به حضور امام علی(ع) آمد و پرسید: قبیله من می‌گویند: اگر علی پیروز شود (در بصره) مردان را می‌کشد و زنان را به اسارت می‌گیرد. آیا چنین است؟ امام مهربانیها علی(ع) فرمود: از مثل من نباید ترسید... علت این سؤال آن بود که طلحه و زبیر هنگام جنگ به مردم بصره اعلام کرده بودند، اگر علی(ع) بر شما پیروز شود،‌ چنین خواهد کرد و با این شایعه و تهمت مردم را بر علیه امام شوراندند. امام علی(ع) پس از پیروزی برخلاف شایعات آن دو ملعون، همه را بخشید. کلبی می‌گوید: از ابی صالح پرسیدم: چگونه علی(ع) از اهل بصره صرف نظر کرد؟ در پاسخم گفت: همان گونه که پیغمبر با اهل مکه رفتار کرد. زیرا دوست داشت آنها هدایت شوند. (شرح نهج‌البلاغه ابن ابی‌الحدید، ج 1، ص 247)