اختلاف یا تفاوت در آفرینش؟
(پرسش و پاسخ)
پرسش: خداوند در قرآن‌کریم از یک طرف می‌فرماید که در جهان هستی اختلاف و تفاوت هست. اما از سوی دیگر در نقطه مقابل آن می‌فرماید: در آفرینش خدای بخشایشگر هیچ‌گونه تفاوت و اختلافی نمی‌بینی. آیا این دو موضع قرآنی آیات موهم تعارض در قرآن نیست؟
پاسخ: مفهوم اختلاف، تفاوت و تبعیض
1- اختلاف: این کلمه از ریشه خلف، یخلف و خلافهًْ و آن‌طور که راغب در مفردات می‌گوید به معنی جانشین یکدیگر شدن است، به نحوی که یکی از پی دیگری درآید.
مانند این آیه شریفه «و هو الذی جعل اللیل و النهار خلفه» او کسی است که شب و روز را جانشین یکدیگر قرار داد. (فرقان- 62) (شرح و تفسیر لغات قرآن، جعفر شریعتمداری، ج 1، ص 724) بنابراین در آیه: «له اختلاف اللیل و النهار» اختلاف به معنی جانشین‌شدن شب و روز به جای یکدیگر و رفت‌وآمد شب و روز است.
اختلاف علاوه بر این معنا در معانی متعدد دیگری نیز به کار رفته است که بعضا جنبه منفی دارد و در زبان فارسی کلمه اختلاف بر جنبه مثبت آن غلبه دارد، و معانی ناسازگاری، دوگانگی، ناهمخوانی و تعارض و... از آن برداشت می‌شود.
در قرآن‌کریم هم در آیه 82 سوره نساء با وجود قرینه کلامی جنبه منفی اختلاف یعنی ناهماهنگی و ناهمخوانی و تعارض از آن استنباط می‌شود. بنابراین هر کجا که قرینه‌ای در کار نبود، معنای غالب و راجح آن همان جنبه مثبت یعنی رفت‌وآمد و جانشینی افاده می‌گردد.
2. تفاوت: کلمه تفاوت از ماده فوت به معنای دورشدن چیزی است از انسان به طوری که دست یافتن به آن دشوار باشد. تفاوت که مصدر باب تفاعل است به معنای اختلاف دو چیز در اوصاف و خصوصیات است، گویا این از آن دور و آن از این دور است و خصوصیات این در آن نیست و خصوصیات آن در این نیست. (مفردات الفاظ قرآن، راغب اصفهانی،ج1،ص 646 ماده فوت)
در نظام هستی اگر همه موجودات از نظر مساوی و مشابه خلق شوند، هرگز آفرینش یک جهان نظام‌مند و هدفدار که اجزای آن دارای روابط حساب شده و در حرکت به سوی هدف معینی باشند امکان عملی ندارد.
در نظام‌های اعتباری اجتماعی، تفاوت‌ها وضعی و قراردادی است ولی در نظام تکوین مانند جهان خلقت تفاوت‌ها ذاتی و طبیعی است.(مجموعه آثار استاد مطهری(ره)، ج1، صص 125- 143)
در آیه شریفه «ماتری فی خلق‌الرحمن من تفاوت» هرگز در آفرینش خدای رحمان(از نظر زیبایی، استواری و اتقان صنع و نظم) تفاوت و ناهمگونی نمی‌بینی، یعنی تفاوت به این معنا که در خلقت خدا چیزی که از مقتضای حکمت خارج باشد، وجود ندارد، و این تفاوت با تبعیض فرق می‌کند.
3. فرق تفاوت با تبعیض: در تبعیض چند موجود قرار دارند که همگی شایستگی و احقاق حق یکسان دارند، اما به یکی داده می‌شود و به دیگری داده نمی‌شود یا کمتر داده می‌شود، ولی تفاوت این است که در شرایط نامساوی، براساس همان شرایط نامساوی فرق گذاشته شود.
به عبارت دیگر تبعیض از ناحیه دهنده است و تفاوت مربوط به گیرنده، تبعیض از ماده بعض یعنی تقسیم و جداکردن بعضی را از بعضی و بعضی را بر بعضی برتری دادن است(فرهنگ معین واژه تبعیض) پاره پاره کردن، ترجیح بعض کسان بر بعض دیگر بدون مجوز مشروع و قانونی(لغتنامه دهخدا واژه تبعیض)