۱۵۰۹ - (پاسخ به شبهات ): راه‌های رفع ناسازگاری زن و شــوهر ۱۴۰۴/۰۲/۲۷
(پاسخ به شبهات ):
راه‌های رفع ناسازگاری زن و شــوهر
۱۴۰۴/۰۲/۲۷
شبهه: دو آیه 34 و 35 سوره نساء بر آسیب‌شناسی رفتاری در فضای خانواده تمرکز دارد. در صورت بیم از نشوز زن: «وَ اللاَّتِی تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ»، اقدام اصلاحی سه مرحله‌ای در این زمینه یعنی «فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضاجِعِ وَ اضْرِبُوهُنَّ» به مرد واگذار شده ولی در صورت بیم از اختلاف و ناسازگاری دو سویه بین زوجین، اقدام اصلاحی به دو نفر حکم از طرف زوجین واگذار شده است؟ حکمت تفاوت این دو رویکرد چیست؟ آیا این تبعیض نیست؟
پاسخ: در قرآن‌کریم به سه حالت از ناسازگاری میان زن و مرد در زندگی زناشویی اشاره شده و راه‌حل هر یک بیان شده است. آیات مربوط به هر سه صورت، در سوره نساء است.
ناسازگاری و تخلف مرد از انجام وظایف خود، در آیه 128 سوره نساء آمده است و چنانچه نشوز و ناسازگاری از جانب زن بوده و یا طرفینی باشد در دو آیه 34 و 35 سوره نساء به آنها اشاره شده است.
در این‌جا هر یک را به‌طور مختصر مورد بررسی قرار می‌دهیم:
راهکار مواجهه با ناسازگاری مرد
از نشوز و ناسازگاری مرد، در آیه 128 سوره نساء سخن به میان آمده است: «وَ إِنِ امْرَأَهٌ خافَتْ مِنْ بَعْلِها نُشُوزاً أَوْ إِعْراضاً فَلا جُناحَ عَلَیْهِما أَنْ یُصْلِحا بَیْنَهُما صُلْحاً وَ الصُّلْحُ خَیْرٌ وَ أُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَ إِنْ تُحْسِنُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ کانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبیرا»؛ و اگر زنی، از طغیان و سرکشی یا اعراضِ شوهرش، بیم داشته باشد، مانعی ندارد با هم صلح کنند (و زن یا مرد، از پاره‌ای از حقوق خود، به خاطر صلح، صرف‌نظر نماید.) و صلح، بهتر است؛ اگر چه مردم (طبق غریزه حبّ ذات، در این‌گونه موارد) بخل می‌ورزند. و اگر نیکی کنید و پرهیزگاری پیشه سازید (و به خاطر صلح، گذشت نمایید)، خداوند به آنچه انجام می‌دهید، آگاه است (و پاداش شایسته به شما خواهد داد)(1)
اگرناسازگاری از جانب مرد بوده و وظایف زناشویی خود را به درستی انجام ندهد، با توجه به آنکه معمولاً در موارد نشوز مرد، زن به تنهائی قادر به احقاق حقوق خویش نیست، زن می‌تواند به حاکم شرع مراجعه کند.
حاکم شرع مرد را موظف به انجام وظیفه خود کرده و در صورت عدم پذیرش مرد، حاکم شرع می‌تواند در صورت درخواست زن، طلاق او را از مرد بگیرد.(2)
راهکار مواجهه با ناسازگاری زن
کلمه «نشوز» به معناى عصیان و استکبار از اطاعت است.(3) مرد به خاطر اینکه هزینه زندگى زن را از مال خودش مىپردازد، پس بر زن نیز لازم است در تمامى آنچه مربوط به استمتاع (بهره‌مندی) جنسی مرد مىشود او را اطاعت کند. پس نشوز زن به معنای دوری از انجام چنین وظیفه‌ای است.(4)
قرآن برای برطرف شدن چنین مشکلی یک راه‌حل تأدیبی سه مرحله‌ای آموزش می‌دهد: «وَ اللَّاتِی تَخافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَ اهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضاجِعِ وَ اضْرِبُوهُنَّ»؛(5)
بدین معنی که اگر زن از وظیفه خود سرباز زد، اول او را موعظه کنید، اگر موعظه اثر نگذاشت با او قهر کنید و ظاهر جمله: وَ اهْجُرُوهُنَّ فِی الْمَضاجِعِ این است که بستر محفوظ باشد، ولى در بستر با او قهر کند، مثلاً در بستر پشت به او کند و یا طور دیگرى بىمیلى خود را به او بفهماند،(6) چنان‌که در احادیث نیز آمده است: «فَالْهَجْرُ أَنْ یُحَوِّلَ إِلَیْهَا ظَهْرَهُ»(7)؛ پشت به زن بخوابد؛ و اگر این نیز مفید واقع نشد، او را بزنید. حدود و کیفیت ضرب در احادیث و تفاسیر مشخص شده است؛ منظور زدن بسیار نرمی است که هیچ‌گونه شکستگی یا زخم به‌جای نگذارد و دردآور نباشد تا آنجا که در روایات به زدن با مسواک تعبیر شده است؛ «وَ الضَّرْبُ بِالسِّوَاکِ وَ غَیْرِهِ ضَرْباً رَفِیقاً»(8) و روشن است که زدن با چوب مسواک چگونه زدنی است.
تناسب راهکار با نوع آسیب (تناسب درمان با درد)
در این‌جا دقت به این نکته لازم است که راهکار بیان شده در آیه شریفه، یک حکم تأدیبی است درجایی که زن تمکین نمی‌کند، اما منزل را نیز ترک نکرده است و طبیعتاً مرد در این مسئله شاهدی ندارد و چنین ادعائی نزد قاضی مسموع نیست. در چنین مواردی چنانچه مرد قصد ادامه زندگی زناشویی را داشته باشد، آیه روش برطرف کردن این مشکل را به مرد آموزش می‌دهد که درعین‌حال برای انجام یا عدم آن مختار است. از طرفی مسئله عدم تمکین یکی از خصوصی‌ترین مشکلات زناشویی است که چه‌بسا اراده الهی بر این تعلق‌گرفته است که در رفع این مسئله، به خاطر پرده‌پوشی و عدم شیوع بیرونی آن، بدون هیچ‌گونه درز بیرونی درمان شود؛ چرا که این نوع مواجهه، با جایگاه و منزلت زن تناسب بیشتری دارد؛ یعنی از طریق درمان آسیب در داخل فضای خانواده، راز خصوصی زن و منزلت او حفظ شود و مقتضای محجوبیت و عفاف زن نیز همین است تا آسیب‌های اختصاصی زن بی‌جهت شیوع بیرونی و رواج پیدا نکند.
راهکار مواجهه با ناسازگاری زوجین
در آیه 35 سوره نساء، ناسازگاری و اختلاف دوسویه زن و شوهر بیان‌شده است: «وَ إِنْ خِفْتُمْ شِقاقَ بَیْنِهِما فَابْعَثُوا حَکَماً مِنْ أَهْلِهِ وَ حَکَماً مِنْ أَهْلِها إِنْ یُریدا إِصْلاحاً یُوَفِّقِ اللَّهُ بَیْنَهُما إِنَّ اللَّهَ کانَ عَلیماً خَبیراً»؛ اگر از اختلاف و کشمکش میان آن دو (زن و شوهر) بیم داشتید، پس داورى از خانواده مرد و داورى از خانواده زن برانگیزید که اگر قصد اصلاح داشته باشند خداوند میان آن دو، سازگارى ایجاد مىکند که همانا خداوند دانا و آگاه است. کلمه «شقاق» در لغت به معناى عداوت و دشمنی است،(9) خداى سبحان براى مواردى که احتمال برود کار زن و شوهر به دشمنى بینجامد دستور داده یک داور از طرف زن و یک داور از طرف مرد به مسئله رسیدگى کنند؛ زیرا دخالت یک داور این خطر را دارد که او جانب یک طرف را بگیرد و حکم ناعادلانه کند و اگر واقعاً هر دو طرف نزاع بناى اصلاح داشته باشند و از عناد و لجبازى دوری کنند، خداى سبحان به‌وسیله این دو داور، بین آن دو، توافق و اصلاح برقرار مىکند.
وقتى دو طرف، اختیار لازم در حل مشکل را به داور خود بدهند (داوری که خودشان پسندیدهاند) قهراً توافق حاصل مىشود و سبب حقیقی برقراری این توافق،خدای متعال است.(10)
نتیجه:
1. ناسازگاری (نشوز) در میان زوجین، صورت‌های سه‌گانه‌ای دارد؛ ناسازگاری مرد، ناسازگاری زن و ناسازگاری زوجین که در سه آیه 34، 35 و 128 سوره نساء، راهکار مواجهه با هرکدام بیان‌شده است.
2. راهکار مواجهه با ناسازگاری زن در آیه 34 نساء بیان‌شده است و ازآنجا که این نوع ناسازگاری یعنی تخلف در رفتارهای جنسی و عدم تمکین، مسئله‌ای کاملاً خصوصی است و مرد شاهدی بر این ادعا ندارد تا نزد قاضی مسموع باشد، راهکار آن نیز در داخل خانواده در نظر گرفته شده است. همچنین این نوع مواجهه درمانی، متناسب با نوع آسیب و منشأ آن است؛ یعنی به خاطر حفظ رازداری، برای مخدوش نشدن منزلت زن و عدم انتشار آن به بیرون از خانواده، این راهکار را به مرد آموزش می‌دهد.
3. آیه 35 نساء در راستای مواجهه با نزاعی دو طرفه است تا به‌این‌ترتیب نزاع به طلاق منتهی نشود. چنانچه آیه شریفه تنها داوری از جانب مرد را به رسمیت می‌شناخت، میان زن و مرد تبعیض قائل شده بود اما در این آیه خداوند عادل دستور داده دو داور که از طرف زن و مرد هستند برگزیده شوند تا درخصوص زندگی آنان به توافق رسیده و حکمی عادلانه کنند.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1. طباطبایی، سید محمدحسین، زن در قرآن، تحقیق محمد مرادی، قم، نشر هاجر، چاپ اول، ۱۳۹۵ ش، ص ۶۵ تا ص ۷۴.
2. علاسوند، فریبا، زن در اسلام کلیات و مبانی، قم، نشر هاجر، چاپ هشتم، ۱۳۹۹ ش، ص ۲۶۸ تا ص ۲۷۴.
3. علاسوند، فریبا، مقاله انباشت و تحول مفهومی واژگان قرآنی درباره خانواده در تفاسیر (بررسی موردی: قوامیت و واژگان حوزه نشوز)، مطالعات جنسیت و خانواده، سال هشتم، شماره دوم، پاییز و زمستان ۱۳۹۹، ص ۲۳ تا ص ۲۸.
پی‌نوشت‌ها:
1. نساء، آیه 128.
2. ر.ک: نجفی جواهری، محمدحسن، جواهرالکلام، تحقیق محمود قوچانی، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چاپ هفتم، 1362 ش، ج 31، ص 207.
3. طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، جامعه مدرسین، چاپ پنجم، 1417 ق، ج 4، ص 345.
4. همان، ص 344.
5. نساء، آیه 34.
6. طباطبایی، همان، ص 346.
7. منسوب به على بن موسى، امام هشتم(ع)، الفقه المنسوب إلى الإمام الرضا، مشهد، اول، 1406 ق. ص 245؛ ابن‌بابویه، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، قم، دوم، 1413 ق. ج3؛ ص 521؛ مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار (ط- بیروت)، بیروت، دوم، 1403 ق. ج101، ص 58 و....
8. منسوب به على بن موسى، امام هشتم(ع)، همان؛ ابن‌بابویه، همان؛ طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان، تحقیق محمدجواد بلاغی، تهران، ناصرخسرو، چاپ سوم، 1372 ش، ج 3، ص 69.
9. ابن درید، جمهره اللغه، تحقیق رمزی منیر بعلبکی، بیروت، دارالعلم للملایین، 1987 م، ج 1،
ص 139.
10. طباطبایی، همان، ج 4، ص 346.
سیده راضیه امامیان