۱۵۱۵ - (پاسخ به شبهات ): راه‌های تشخیص خطورات رحمانی از شیطانی ۱۴۰۴/۰۳/۰۵
(پاسخ به شبهات ):
راه‌های تشخیص خطورات رحمانی از شیطانی
۱۴۰۴/۰۳/۰۵
شبهه: گاهی افکاری به ذهن می‌رسد که نمی‌توان تشخیص داد که الهی است یا شیطانی؟ راهکارهای تشخیص این دو کدام است؟
پاسخ: افکار، سرآغاز افعال هستند به طوری‌که هیچ فعل اختیاری بدون آنها از انسان صادر نمی‌شود. پس افکار یا خواطر به منزله بذرهایی هستند که افعال از آنها می‌رویند و طبیعی است که برخی افعال، سعادت‌آفرین و برخی شقاوت درپی دارند.
از آنجا که هر نوع از آنها نقش ویژه‌ای در تربیت و خودسازی ایفا می‌کنند، بازشناسی انواع مثبت و منفی آنها یا به تعبیر اهل معرفت و سلوک، خواطر الهی از خواطر شیطانی و نیز مرتبه و جایگاه هرکدام، اهمیت می‌یابد.
از مجموعه ادله نقلی و عقلی و آنچه بزرگان از اهل معرفت بیان کرده‌اند، می‌توان برای تشخیص افکار مثبت و منفی، معیارهایی برشمرد که در ادامه به چند مورد اشاره می‌شود.
انواع افکار یا خواطر
یکی از بحث‌هایی که مورد توجه عرفا بوده است تا جایی که برای آن کتاب نیز نگاشته شده، بحث از انواع خواطر است.(1) به این بحث در قرآن‌کریم نیز اشاره شده و درباره برخی افکار باطل سخن گفته شده است. درباره وسوسه‌های شیطان آمده است: «و هرگاه وسوسهاى از شیطان به تو رسد، به خدا پناه ببر که او شنوا و داناست.»(2) خواطر از جهات گوناگون از دوگانه تا ده‌گانه تقسیم شده است. بسیاری از متصوفه معتقدند خواطر یا افکار انواعی بیش از چهار نوع ندارند.(3)
به طورکلی واردات ذهنی به دو دسته کلی رحمانی و شیطانی تقسیم می‌شوند که به جهت کارکرد می‌توان آنها را خیر، الهام و یا شر و وسوسه نامید. در روایتی آمده است: «لِلْقَلْبِ لَمَّتَانِ لَمَّهٌ مِنَ اَلْمَلَکِ إِیعَادٌ بِالْخَیْرِ...وَلَمَّهٌ مِنَ اَلْعَدُوِّ إِیعَادٌ بِالشَّرِّ؛ برای قلب ارتباطی با فرشتگان است که به خوبی و پایان نیک وعده می‌دهد و ارتباطی هم با دشمن حق (شیطان) است که ترغیب به بدی می‌کند.»(4)
گاهی در کنار این دو، از خواطر نفسانی و ملکی نیز سخن به میان آمده است با این حال چنان‌که برخی گفته‌اند و منابع نقلی نیز نشان می‌دهد، خواطر اصلی دو مورد پیش‌گفته هستند و دو خاطر دیگر که گاهی در کنار اینها ذکر می‌شود یعنی ملکی و نفسانی، از فروعات این دو هستند.(5) پس به طور کلی دو نوع واردات ذهنی که از حیث ارزشی «خیر» و «شر» نامیده می‌شوند بر انسان وارد می‌شود که لازم است مصادیق آنها از یکدیگر تفکیک شود.
راه‌های تفکیک واردات خیر (رحمانی) و شر (شیطانی)
با ملاحظه منابع روایی، دلایل عقلی و آنچه بزرگان اهل معرفت گفته‌اند، می‌توان برای تشخیص انواع افکار، روش‌های ذیل را ارائه کرد. ناگفته نماند که به نظر می‌رسد برخی از روش‌های مورد اشاره، اقلاً از حیث مصداق و مفهوم یا اصل و فرع، همپوشی باهم دارند، اما چون در هرکدام زاویه و نگاه ویژه‌ای مورد نظر است و به تمییز مصادیق و نمونه‌ها کمک می‌کند، به نحو مجزا از هم ذکر شده است.
الف) موافقت باشرع و اهداف آن
اگر افکار با شرع و اهداف آن موافق باشند، رحمانی است و اگر مخالف باشند شیطانی است. هدف خطورات رحمانی، انجام وظایف دینی است و هدف در خطورات شیطانی دور کردن انسان از خدا و سوق دادن به سوی اعمال زشت است. پس به طور کلی اگر خواطر به شرع عرضه شوند و مخالف با شرع و اهداف آن بودند شر می‌باشند.(6)
ب) تفکیک بر اساس احساس و تأثیر درونی
خطورات الهی همواره توأم با شرح صدر است و برای دل، اطمینان حاصل می‌شود و باعث ایجاد آرامش، امید، شادی معنوی، احساس نزدیکی به خدا و تقویت ایمان می‌شوند و خطورات شیطانی باعث ایجاد اضطراب، ترس، ناامیدی، خشم، حسرت، وسواس و تشویش خاطر هستند.(7)
ج) تفکیک بر‌اساس محتوا و مضمون
محتوای خطورات الهی معمولاً شامل یادآوری نعمت‌های الهی، تشویق به توبه و استغفار، تذکر به مرگ و آخرت، الهام برای حل مشکلات و راهنمایی به سوی راه راست هستند و خطورات شیطانی شامل وسوسه به گناه، بزرگ‌نمایی مشکلات، ایجاد شک و تردید در مسائل دینی، تشویق به غفلت از یاد خدا و ایجاد بدبینی نسبت به دیگران هستند.
د) تفکیک بر‌اساس نتایج و پیامدها
یکی از مهم‌ترین راه‌های تشخیص این است که فرد به نتایج و پیامدهای تبعیت از خواطر توجه کند.
خطورات الهی از سنخی هستند که منجر به عمل صالح، انجام وظایف دینی، بهبود روابط با دیگران، کسب رضایت الهی و سعادت دنیوی و اخروی می‌شوند و خطورات شیطانی آنهائی هستند که منجر به انجام گناه، ترک واجبات، ایجاد اختلاف و نزاع، کسب نارضایتی الهی و بدبختی دنیوی و اخروی می‌شوند.
ه) گرایش به سمت هواهای نفسانی
ازجمله روش‌هایی که در برخی روایات به آن اشاره شده این است که خواطر شیطانی آنهائی است که انسان را به‌سوی خواهش‌ها و هواهای نفس می‌خواند. امیرمؤمنان(ع) در روایتی فرموده است: «وَلِلْقُلوبِ خَواطِرُ لِلْهَوَی؛ و دل‌ها خواطری دارند که آنها را به سوی هوای نفس می‌خواند.»(8)
و) توجه به نوع دعوت‌کنندگی
یکی از راه‌های تشخیص واردات رحمانی از شیطانی این است که باید دید فرد را به سمت چه نوع اموری دعوت می‌کنند. پیغمبر اکرم(صلّى‌اللّه‌علیه‌و‌آله) دراین‌باره فرموده است: «لِلْقَلْبِ لَمَّتَانِ لَمَّهٌ مِنَ اَلْمَلَکِ إِیعَادٌ بِالْخَیْرِ وَ تَصْدِیقٌ بِالْحَقِّ فَمَنْ وَجَدَ ذَلِکَ فَلْیَعْلَمْ أَنَّهُ مِنَ اَللَّهِ فَلْیَحْمَدِ اَللَّهَ وَ لَمَّهٌ مِنَ اَلْعَدُوِّ إِیعَادٌ بِالشَّرِّ وَ تَکْذِیبٌ بِالْحَقِّ وَ نَهْیٌ عَنِ اَلْخَیْرِ فَمَنْ وَجَدَ ذَلِکَ فَلْیَتَعَوَّذْ مِنَ اَلشَّیْطَانِ؛ براى قلب ارتباطى با ملائکه و فرشتگان است که به خوبی‌ها و پایان نیک وعده می‌دهد و حالت تصدیق و تسلیم به‌حق در او یافت مى‌شود هر‌کس چنین حالتى را در خود احساس کند بداند که این از عنایات الهى است و سپاس خداوند را نموده و شکرگزارى کند و ارتباط دیگرى هم با شیطان و دشمن حق دارد که نشانه‌اش وعده و ترغیب به بدى‌ها و تکذیب و باور نکردن حق و نهى و خوددارى از کارهاى خوب و خیر است، کسى که خود را اینگونه ببیند از شر شیطان به خدا پناه برد.»(9)
تقویت عوامل مؤثر بر تشخیص خطورات ذهنی
برخی اسباب و عوامل در تشخیص واردات ذهنی تأثیرگذار هستند. در عوض انجام برخی کارها می‌تواند تأثیر منفی بر این مسئله داشته باشند؛ بنابراین یکی از راه‌هایی که فرد می‌تواند بر‌اساس آن، خطورات را از یکدیگر تشخیص دهد این است که سعی کند عواملی که در تشخیص خطورات نقش مثبت دارند و مخصوصاً برای تشخیص خطورات شیطانی کاربرد دارند را تقویت کند و از موانع آن پرهیز کند. در اینجا به برخی از این عوامل اشاره می‌شود.
الف) تقوا و معنویت
یکی از عواملی که در تشخیص انواع خطورات می‌تواند کمک کند بهره‌مندی فرد از تقوا و معنویت است. در قرآن‌کریم درباره اثر تقوا بر خواطر آمده است: «پرهیزکاران هنگامی‌که گرفتار وسوسه‌های شیطان شوند، به یاد (خدا و پاداش و کیفر او) می‌افتند؛ و (در پرتو یاد او، راه حق را می‌بینند و) ناگهان بینا می‌شوند.»(10) تقوا آنچنان به انسان نیرو و آگاهى مىدهد که هرگاه شیطان بر او فکر و اندیشهاى را القاء کند، متوجّه آن شده و مىفهمد که این اندیشه به وسیله شیطان در ذهن او جاى گرفته است. درواقع ازآنجا که بر طبق آیات قرآن‌کریم تقوا ابزار تمییز خیر از شر است، فرد متقی می‌تواند افکار شیطانی را از افکار رحمانی تمییز دهد.
در قرآن‌کریم آمده است: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اگر تقوا پیشه کنید، برای شما وسیله‌ای جهت جدا ساختن حق از باطل قرارمی‌دهد؛ (روشن‌بینی خاصی که در پرتو آن، حق را از باطل خواهید شناخت).»(11)
ب) پرهیز از رزق حرام
گروهی از اهل عرفان اتفاق‌نظر دارند که هر کس مال حرام بخورد، نمی‌تواند میان الهام و وسواس شیطان فرق بگذارد.(12)
ج) تقویت و تحکیم بنیان‌های معرفتی
ضعف در بنیان‌های معرفتی دینی مانند ضعف یقین به امور اخروی یا ضعف اعتماد و اعتقاد به خبردهندگان از آخرت و ضعف در معرفت به نفس و شناخت صفات آن ازجمله موانع شناخت خواطر از یکدیگر است.
به طور کلی برای آنکه بتوان افکار خیر را از شر تشخیص داد باید بتوان ارزش‌های مثبت را از ارزش‌های منفی تمییز داد و برای این کار باید فرد، معرفت دقیق و عمیقی از معارف دینی و ارزشی داشته باشد.
نتیجه‌گیری
برای تشخیص واردات ذهنی خیر (رحمانی) و شر (شیطانی) می‌توان از روش‌هایی مانند بررسی موافقت یا مخالفت آنها با شرع و اهداف آن، بررسی آثار آنها در برانگیختن احساسات و تأثیرات درونی، بررسی نوع پیامدها و نتایج، ملاحظه محتوا و مضمون، بررسی نوع دعوت‌کنندگی و بررسی اینکه آیا فرد را به سمت هواهای نفسانی سوق می‌دهد یا خیر استفاده کرد. همچنین باید عواملی که در تشخیص خواطر مؤثر هستند مانند تقوا، معنویت و معرفت دینی را تقویت کرد و از موانع تشخیص خواطر، مانند رزق حرام پرهیز نمود.
منابع جهت مطالعه بیشتر
1. اکبری، رضا؛ رضائیان، سید هادی، خواطر رحمانی و خواطر شیطانی از دیدگاه ملاصدرا، مطالعات اسلامی: فلسفه و کلام، پیاپی 86، بهار و تابستان 1390، صص 64-47.
2. باقرزاده، علی؛ حسن‌زاده، داوود، ماهیت و انواع خواطر و معیار بازشناسی آنها از یکدیگر، معرفت، پیاپی 268، فروردین 1399، صص 37-27.
پی‌نوشت‌ها:
1. به عنوان نمونه بقلی شیرازی رساله‌ای با عنوان تقسیم الخواطر نگاشته است. ر.ک: بقلی شیرازی، روزبهان، تقسیم الخواطر، قاهره، دارالافاق العربیه، 1428 ق.
2. اعراف، آیه 200.
3. ر.ک: ابن‌‌عربی، محی‌الدین، الفتوحات‌المکیه، بیروت، دارصادر، بی‌تا، ج ۱، ص ۶۶۶؛ کلابادی، ابوبکرمحمدبن‌ابراهیم، التعرف لمذهب اهل‌التصوف، قاهره، بی‌جا، 1860، ج ۱، ص۹ ـ ۹۱۱.
4. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء، 1403 ق، ج 67، ص 39.
5 و 6. باقرزاده، علی؛ حسن‌زاده، داوود، ماهیت و انواع خواطر و معیار بازشناسی آنها از یکدیگر، معرفت، پیاپی 268، فروردین 1399، صص 37-27.
7. ملکی، ابوطالب، قوت القلوب فی معامله المحبوب، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1417، ج 1، ص 258.
8.کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق: غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1407 ق، ج 8، ص 22.
9. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، دارالاحیاء، 1403 ق، ج 67، ص 39.
10. اعراف، آیه 201.
11. انفال، آیه 29.
12. سهروردی، شهاب‌الدین، عوار