۲ - یادنامه آیت‌الله عبدالکریم حق‌شناس - نگاهی به یادنامه آیت‌الله حق‌شناس ۱۴۰۴/۰۳/۲۵
یادنامه آیت‌الله عبدالکریم حق‌شناس - ۲
نگاهی به یادنامه آیت‌الله حق‌شناس
۱۴۰۴/۰۳/۲۵
مرحوم آیت‌الله محمدی ری‌شهری
پیشینۀ بحث
افزون بر مطالبی که در تارنمای رسمی آیت‌الله حق‌شناس آمده،1 آثار متعدّدی در بارۀ ایشان فراهم آمده است که آنها را به ترتیب تاریخ نشر بر میشماریم:
۱. حیات نیکان: آیت‌الله عبدالکریم حق‌شناس، مهدی محدّثی، قم: مرکز پژوهشهای اسلامی صدا و سیما، ۱۳۸۸ ش، ۴۲ صفحه، پالتویی.
در این کتاب که مروری است بر زندگانی و شخصیّت علمی و معنوی آیت‌الله حق‌شناس، به دوران تحصیلات علمی و نبوغ علمی ایشان، اشاره شده و سپس ویژگیهای اخلاقی و آثار ماندگاری از آن عالم بزرگوار در عرصه های علم و فرهنگ، معرّفی شده است. نگارنده، با ذکر چند خاطره از زندگانی آن بزرگمرد به سیرۀ علمی، اخلاقی و عرفانی ایشان پرداخته است.
۲. گفته های آن بزرگوار: آیت‌الله حق‌شناس، علی عزلتیمقدّم، تهران: پیام بهاران
و پیام محراب، ۱۳۸۸ ش، ۲۰۸ صفحه، رقعی / قم: کتاب آشنا، ۱۳۹۶ ش، ۱۵۲ صفحه، رقعی.
این کتاب، تقریر بخشی از سخنرانیهای اخلاقی آیت‌الله حق‌شناس با موضوعاتی چون: خاصیّت کسب علم، غبار قلب و پاکی آن، اثر شوم معصیت، ارزش غدیر، ولایت، فضیلت ماه رمضان و تقدیر از علم است.
۳. ز مُلک تا ملکوت، غلامحسن بخشی، تهران: غلامحسن بخشی، ۱۳۸۸ ش، سه جلد، در مجموع ۸۰۰ صفحه، رقعی.
در این نوشتار، متن بسیاری از سخنرانیهای به جای مانده از آیت‌الله حق‌شناس در سالهای ۱۳۶۷ و ۱۳۶۸ش، پیاده و تنظیم شده است.
گفتنی است که نرمافزاری نیز با نام «ز مُلک تا ملکوت» توسّط مرکز تحقیقات کامپیوتری نور، در دو قالب ویندوزی و اندرویدی ارائه شده است.
این مجموعه، افزون بر این کتاب و دو کتاب بعدی (رهنمای سلوک و چند جمله برای دلِ تو داداش جون) در بر دارندۀ زندگینامۀ آیت‌الله حق‌شناس، صوت درسهای اخلاق ایشان و چند قطعه فیلم و تصویر از ایشان است.
۴. رهنمای سلوک، غلامحسن بخشی، قم، ۱۳۸۹ش، ۸۴ صفحه، پالتویی.
در این کتاب، پس از ذکر مقدّمهای در ویژگیهای آیت‌الله حق‌شناس، گزیدهای
از سخنان ایشان، پیادهسازی، ویرایش و در حدود چهل موضوع، تنظیم شده است. گویا این کتاب به زبان عربی نیز ترجمه شده و قرار است با عنوان «دلیل السلوک» به چاپ برسد.
۵. چند جمله برای دلِ تو داداش جون، غلامحسن بخشی، قم، ۱۳۸۹ش، ۴۹ صفحه، مصوّر.
در این نوشتۀ مختصر، در هر صفحه، جملاتی کوتاه از آیت‌الله حق‌شناس آمده و برخی صفحات نیز به تصویری از ایشان، مزیّن شده است.
۶. عبدِ کریم (شرح حال اخلاقی، عرفانی و تربیتی آیت‌الله شیخ عبدالکریم حق‌شناس رضوان اللّه علیه)، محمّدحسن سیف اللّهی، قم: نبوغ، ۱۳۹۰ ش، ۲۹۵ صفحه، مصوّر، رقعی.
این کتاب با مقدّمۀ آیت‌الله رضا استادی آغاز میشود و سپس خاطرات ۲۸ تن از شاگردان، دوستان و آشنایان آیت‌الله حق‌شناس، با امانت تمام و با عنوان «یادداشت» در ذیل نام هر مصاحبه شونده، نقل شده است.
۷. مرد حق (توصیههایی از آیت‌الله حق‌شناس)، مهدی علیقاسمی، تهران: لوح نگار، ۱۳۹۱ ش، ۳۲ صفحه، مصوّر، جیبی.
۸. عبدالکریم حق‌شناس، محسن رنگینکمان، تهران: انتشارات تقدیر، ۱۳۹۲ ش، ۳۰ صفحه، مصوّر، جیبی.
در این دو نوشتۀ کوتاه، رهنمودهایی از آیت‌الله حق‌شناس و تصاویری از ایشان آمده است.
۹. یک قدم تا خدا (مجموعه رهنمودهای اخلاقی حضرت آیت‌الله حاج عبدالکریم حق‌شناس)، زهرا مقدّم، تهران: تقدیر، ۱۳۹۲ش، ۱۱۲ صفحه، مصوَّر، رقعی.
در این کتاب، مجموعهای از رهنمودها و سخنان آیت‌الله حق‌شناس در موضوعات مختلف، گردآوری شده است.
۱۰. یادنامۀ عالم ربّانی مرحوم آیت‌الله حاج میرزا عبدالکریم حق‌شناس، مؤسّسۀ ایمان ماندگار، قم: مطیع، ۱۳۹۲ ش، ۱۶۸ صفحه، مصوّر، رقعی.
در این کتاب، گوشههایی از زندگانی آیت‌الله حق‌شناس و برخی از سجایای اخلاقی و عبادی وی از زبان برخی از علمائی که از نزدیک ایشان را میشناختند، بیان گردیده است. این مطالب، برگرفته از سخنرانی آیات: جوادی آملی، مصباح یزدی، محسن خرّازی، رضا استادی و شاگرد ایشان حجّت‌الاسلام محمّدعلی جاودان است.
۱۱. به سوی خدا (مجموعه رهنمودهای اخلاقی حضرت آیت‌الله حق‌شناس)، علی اکبری مزدآبادی، تهران: نشر یا زهرا، ۱۳۹۳ ش، ۱۰۴ صفحه، مصوّر، رقعی.
این کتاب، چهارمین جلد از مجموعۀ «سلوک ابرار» است که به رهنمودهای اخلاقی آیت‌الله حق‌شناس، اختصاص یافته است. صفحات زوج آن به رهنمودها و صفحات فرد آن به تصاویری از ایشان اختصاص یافته است.
۱۲. منهاج الکریم جلّ جلاله (دستنوشتههای عرفانی- اخلاقی مرحوم آیت‌الله میرزا عبدالکریم حق‌شناس)، غلامحسن بخشی، تهران: منشور صلح، ۱۳۹۴ ش، ۲۶۴ صفحه، وزیری.
مؤلّف، پس از ذکر زندگینامهای از آیت‌الله حق‌شناس، تصاویری را از دستنوشتههای آیت‌الله حق‌شناس که در جلسات اخلاق، مباحث خود را از روی آنها قرائت مینموده، در صفحات فرد این کتاب آورده و در صفحۀ مقابل آن، متن بازخوانی شدۀ آن را همراه با توضیحات و ذکر منابع، ارائه کرده است.
۱۳. مواعظ (سلسله مباحث اخلاقی مرحوم آیت‌الله حق‌شناس)، گردآوری: صدر الدین نخچی، تحت اشراف محمّدعلی جاودان، تهران: مطیع، ۱۳۹۵ ش، چهار جلد، در مجموع ۹۷۶ صفحه، رقعی. این کتاب، مجموعه مواعظ آیت‌الله حق‌شناس است که بیشتر ظهرهای دوشنبه، چهارشنبه و شبهای شنبه در مسجد امین الدوله، ایراد نموده است. در این کتاب، هر یک از جلسات سخنرانی آیت‌الله حق‌شناس پس از تبدیل به متن نوشتاری، همراه با نمایهزنی و ذکر منابع آیات و روایات و اشعار، تکمیل و ارائه گردیده است.
۱۴. در محضر حضرت آیت‌الله میرزا عبدالکریم حق‌شناس (منتخب سخنرانیهای اخلاقی معظّمٌ له)، علی قنبریان، مقدّمه: رضا حسینی، تهران: صبا، ۱۳۹۵ ش، ۱۰۰ صفحه، وزیری.
در صفحات ابتدائی این کتاب، تصاویری از آیت‌الله حق‌شناس، سنگ قبر ایشان و مسجد و مدرسۀ علمیّۀ امین‌الدوله آمده و در ادامه پس از ذکر مقدّمه و شرح حالی کوتاه از ایشان، هفت جلسه از سخنرانیهای ایشان با موضوعات اخلاقی که در سال ۱۳۷۱ش ایراد شده، تدوین و گردآوری شده است.
۱۵. سخنان حکیمانه و نصیحت‌های پدرانۀ عالم ربّانی حضرت آیت‌الله حاج میرزا عبدالکریم حق‌شناس، علیرضا جوان، تهران: شمس الضحی، ۱۳۹۶ ش، ۴۸ صفحه، رقعی.
متن این نوشتۀ کمحجم، جملاتی برگرفته از حدود سیصد جلسۀ وعظ آیت‌الله حق‌شناس است که در زمان حیات ایشان، حروفچینی و تصحیح و بدون دخل و تصرّف، ارائه شده است.
گفتنی است زندگینامهای که از آیت‌الله حق‌شناس در ابتدای این کتاب آمده، با آنچه در ابتدای کتاب ز مُلک تا ملکوت آمده، یکسان است.
۱۶. زندگانی و سرگذشت عارفان نامی (عبدالکریم حق‌شناس)، جمعی از پژوهشگران، قم: آتیلا، ۱۳۹۷ ش، ۳۲ صفحه.
در این نوشتۀ کوتاه که به کوشش جمعی از پژوهشگران مؤسّسۀ دار الإعلام لمدرسة أهل البیت: نگارش یافته، سرگذشتنامۀ آیت‌الله حق‌شناس آمده که گویی برگرفته از زندگینامۀ نوشته شده به وسیلۀ حجّت‌الاسلام محمّدعلی جاودان است.
۱۷. اخلاق: سلسله مباحث اخلاقی و پندهایی بر سیر و سلوک، محمّدعلی جاودان، تهران: واژهپرداز اندیشه، ۱۳۹۹ ش، دو جلد، در مجموع ۸۳۶ صفحه، رقعی. این کتاب، گردآوری و تدوین سخنرانیهای آیت‌الله حق‌شناس در موضوع سیر و سلوک و از آثار مؤسّسۀ ایمان ماندگار است که به تأیید حجّت‌الاسلام جاودان رسیده است. محتوای این مجموعه، از کتاب چهار جلدی مواعظ و نیز برخی نوارهای سخنرانی ایشان که هنوز در قالب کتاب در نیامده، استخراج شده است.
۱۸. حسینیّه، عبدالکریم حق‌شناس و محمّدعلی جاودان، گردآوری: مؤسّسۀ ایمان ماندگار، تهران: واژهپرداز اندیشه، ۱۴۰۰ ش، ۱۲۸ صفحه، رقعی.
مطالب این کتاب، برگرفته از سخنان آیت‌الله حق‌شناس و حجّت‌الاسلام جاودان در بارۀ عزاداری و زیارت سیّد الشهدا است. بخش اوّل، از کتاب مواعظ و بخش دوم، از سخنان حجّت‌الاسلام جاودان گرفته شده است.2
موضوع بیشتر کتابهای یاد شده، سخنان و مواعظ به جای مانده از آیت‌الله حق‌شناس است که گاه به صورت کامل و گاه گزیدههایی از آنها در قالبهای گوناگون ارائه شدهاند. از دستۀ نخست، دو کتاب ز مُلک تا ملکوت و مواعظ، کاملتریاند و پایه و اساس دیگر کتابها در این زمینه هستند. ما نیز در نوشتۀ حاضر، در نقل مستقیم رهنمودهای اخلاقی استاد، از مجموعۀ مواعظ بهره بردهایم و آنها را با تلخیص و اندکی ویرایش نقل نمودهایم.
موضوع برخی اثرها نیز شرح حال و بیان ویژگیهای شخصیّتی آیت‌الله حق‌شناس است، مانند کتاب حیات نیکان و کتاب عبدِ کریم که خاطراتی را از ۲۸ تن از شاگردان، دوستان و آشنایان آیت‌الله حق‌شناس، بدون دسته‌بندی موضوعی، ارائه نموده است.
ما نیز در کتاب حاضر، افزون بر ارائۀ شرح حال و ویژگیهای آیت‌الله حق شناس، کاربردیترین موعظههای ایشان و نیز خاطرات و نکات پراکنده در مصاحبههای بیش از چهل تن از شاگردان و ارادتمندان ایشان را به شکل موضوعی، دسته‌بندی و با حفظ امانت، ارائه کردهایم.
فهرست مصاحبه شوندگان
بنا بود پس از ویرایش نهائی کتاب، اطّلاعات کامل مصاحبه شوندگان را از آقای سیّد رضا همایونی- که بیشترِ گفت‌وگوها را انجام داده بود- کسب نماییم؛ ولی متأسفانه ایشان در آبان 1400 ش به دیار باقی شتافت- که رحمت خدا بر او باد-. از این رو، در معرّفی این سروران به صورت یکسان عمل ننموده و گاه تنها به ذکر نام آنان بسنده کردهایم که از این بابت، از همۀ این خوبان پوزش میطلبیم.
نام این عزیزان که همگی از نیکان و بزرگانی‌اند که بهگونهای با آیت‌الله حق‌شناس در ارتباط بوده یا با ایشان ملاقاتی داشتهاند- با تأکید بر این نکته که صحّت و سقم مطالب نقل شده، بر عهدۀ آنهاست- به ترتیب حروف الفبا چنین است:
آقای حاج مرتضی اخوان صدیقی فرزند‌هادی: برادر شهیدان محمّدحسین و مصطفی اخوان صدیقی (تاریخ گفت‌وگو: زمستان ۱۳۹۸ و تابستان و پاییز ۱۳۹۹).
آقای دکتر حمیدرضا اشرفی (تاریخ گفت‌وگو: پاییز ۱۳۹۹).
آقای رضا افشارمقدّم (ت ۱۳۴۶ ش): معلّم و ساکن تهران (تاریخ گفت‌وگو: زمستان ۱۳۹۸).
آقای علیرضا بختیاری: طلبۀ حوزۀ علمیّۀ آیت‌الله حق‌شناس در دهههای هفتاد و هشتاد شمسی و ساکن تهران (تاریخ گفت‌وگو: تابستان ۱۳۹۸).
حجّت‌الاسلام و المسلمین غلامحسن بخشی: شاگرد دروس حوزوی و اخلاق آیت‌الله حق‌شناس و صاحب تألیفاتی در بارۀ ایشان، ساکن قم (تاریخ گفت‌وگو: زمستان ۱۳۹۹).
آقای حسن برزی: از امنای بازار تهران که مغازۀ او در همسایگی مسجد امین الدوله قرار داشته است (تاریخ گفت‌وگو: زمستان ۱۳۹۰).
آقای مهندس حسن بهزاد (تاریخ گفت‌وگو: پاییز ۱۳۹۹).
حجّت‌الاسلام و المسلمین عبدالرضا پورذهبی (ت ۱۳۴۲ ش): شاگرد دروس حوزوی و اخلاق آیت‌الله حق‌شناس و نمایندۀ کنونی ولیّ فقیه در استان کردستان (تاریخ گفت‌وگو: تابستان ۱۳۹۸).
آقای حسین تحویلداران: مدیر شرکت خصوصی و ساکن تهران (تاریخ گفت‌وگو: پاییز ۱۳۹۰).
آقای علی تهرانی (تاریخ گفت‌وگو: زمستان ۱۳۹۹).
حجّت‌الاسلام و المسلمین محمّدعلی جاودان فرزند عبدالحسین (ت ۱۳۲۴ ش): از روحانیان مشهور و شاگرد دروس حوزوی و اخلاق آیت‌الله حق‌شناس، ساکن تهران (مطالب نقل شده از ایشان، بر گرفته از سه منبع: دستنوشتۀ ایشان در بارۀ آیت‌الله حق‌شناس، شرح حال آیت‌الله حق‌شناس در ابتدای کتاب مواعظ و گفت‌وگوی ایشان در برنامۀ «مردان خدا» است).
آقای محمّد جعفری (تاریخ گفت‌وگو: سال ۱۳۹۰).
آقای علیرضا جوان آملی: گردآورندۀ کتاب سخنان حکیمانه و نصیحت‌های پدرانۀ عالم ربّانی حضرت آیت‌الله حاج میرزا عبدالکریم حق‌شناس، ساکن تهران (تاریخ گفت‌وگو: سال ۱۳۹۰).
آقای حاج سعید حدّادیان (ت ۱۳۴۴ ش): کارمند دانشگاه تهران و از مدّاحان مشهور کشور که در مجالس آیت‌الله حق‌شناس مدّاحی میکرده است (تاریخ گفت‌وگو: سال ۱۳۹۰).
حجّت‌الاسلام و المسلمین سیّد میرهاشم حسینی: شاگرد دروس حوزوی و اخلاق آیت‌الله حق‌شناس و مسئول و متولّی کنونی مدرسۀ علمیّۀ آیت‌الله مجتهدی تهرانی، ساکن تهران (تاریخ گفت‌وگو: سال ۱۳۸۷).
حجّت‌الاسلام و المسلمین سیّد عبّاس حسینی قائممقامی، فرزند سیّد مهدی (ت ۱۳۴۷ ش): شاگرد دروس حوزوی و اخلاق آیت‌الله حق‌شناس و مدیر مرکز اسلامی‌هامبورگ در کشور آلمان در سالهای ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۹ م (مطالب نقل شده از ایشان، بر گرفته از نوشتههای بارگذاری شده در سایت شخصی ایشان است).
آقای حاج حسین رضایی: از افراد مورد اعتماد آیت‌الله حق‌شناس که در بیشتر سفرها با ایشان همراه بوده است (تاریخ گفت‌وگو: سال ۱۳۹۰).
آقای عبّاس صفری: کارمند و ساکن کرج، آشنا شده با آیت‌الله حق‌شناس از سال ۱۳۶۴، ساکن کرج (تاریخ گفت‌وگو: زمستان ۱۳۹۸).
آقای حاج ماشاءالله عابدی: از مدّاحان تهران که در مجالس آیت‌الله حق‌شناس نیز مدّاحی میکرده است، ساکن تهران (تاریخ گفت‌وگو: تابستان ۱۳۹۸).
حجّت‌الاسلام و المسلمین علی عبدی انبوهی: شاگرد حوزۀ علمیّۀ آیت‌الله حق‌شناس از سال ۱۳۷۰ و عضو کنونی شورای هماهنگی جبهۀ اصلاحات استان قم، ساکن قم (تاریخ گفت‌وگو: زمستان ۱۳۹۰).
آقای علیرضا عسکراولادی مسلمان، فرزند حبیب الله: ساکن تهران (تاریخ گفت‌وگو: پاییز ۱۳۹۹).
آقای فرشاد: طلبۀ حوزۀ علمیّۀ آیت‌الله حق‌شناس (مطالب نقل شده از ایشان، بر گرفته از مصاحبۀ حجّت‌الاسلام و المسلمین سیّد میرهاشم حسینی در سال ۱۳۸۷ است).
حجّت‌الاسلام والمسلمین احمد قالیباف (تاریخ گفت‌وگو: زمستان ۱۳۹۹).
آقای حاج علی قرهگوزلو: خدمتگزار آیت‌الله حق‌شناس از جوانی و ساکن تهران (تاریخ گفت‌وگو: پاییز ۱۳۹۰ و تابستان ۱۳۹۸).
آقای حاج حسن کریمی، فرزند حبیب‌الله: نظامی و برادر شهیدان محسن و عبّاس کریمی، ساکن تهران (تاریخ گفت‌وگو: زمستان ۱۳۹۰).
آقای حاج حسین کریمی، فرزند حبیب‌الله (ت ۱۳۴۰ ش): پاسدار و آشنا شده با آیت‌الله حق‌شناس از سال ۱۳۶۸، برادر شهیدان محسن و عبّاس کریمی، ساکن تهران (تاریخ گفت‌وگو: زمستان ۱۳۹۰).
آقای دکتر ابو القاسم گرجی، فرزند محمّدحسن (۱۳۰۰- ۱۳۸۹ ش): استاد دانشگاه تهران و در مقطعی، همبحث و همدرس آیت‌الله حق‌شناس (مطالب نقل شده از ایشان، برگرفته از گفت‌وگوی وی در برنامۀ «مردان خدا» است).
آقای دکتر جواد محمّدی (ت ۱۳۴۸ ش): پزشک و دبیر کنونی هیئت عالی جذب اعضای هیئت علمی شورای عالی انقلاب فرهنگی، ساکن تهران (تاریخ گفت‌وگو: زمستان ۱۳۹۷).
آقای دکتر علیاکبر محمّدی: از پزشکان معالج آیت‌الله حق‌شناس، ساکن تهران (تاریخ گفت‌وگو: زمستان ۱۳۹۷).
آقای سیّد محمّدصادق مدرّسی (تاریخ گفت‌وگو: زمستان ۱۳۹۷).
آقای حاج محمّد مصلح حیدرزاده: معاشر با آیت‌الله حق‌شناس از کودکی، ساکن تهران (تاریخ گفت‌وگو: سال ۱۳۸۷ و زمستان ۱۳۹۸).
آقای حاج رضا مطلّبی کاشانی: وصیّ آیت‌الله حق‌شناس و عضو کنونی هیئت امنای حرم مطهّر رضوی و بانی مؤسّسۀ نیکوکاری ریحانه، ساکن تهران (تاریخ گفت‌وگو: پاییز ۱۳۹۷).
آقای حاج محمّدحسن میرشاهولد: راننده و محافظ آیت‌الله حق‌شناس در دهههای شصت و هفتاد (تاریخ گفت‌وگو: سال ۱۳۹۰ و زمستان ۱۳۹۸).
آقای محمّد میری: هتلدار، مدیر داخلی کنونی هتل رضویّۀ مشهد و میزبان آیت‌الله حق‌شناس در هتل واقع در مشهد، ساکن مشهد (تاریخ گفت‌وگو: پاییز ۱۳۹۹).
حجّت‌الاسلام و المسلمین سیّد صدرالدین نخچی: گردآورندۀ کتاب چهار جلدی مواعظ و ساکن تهران (تاریخ گفت‌وگو: پاییز ۱۳۹۹).
آقای دکتر محمّدرضا نوروزی: متولّد ۱۳۴۴ ش، پزشک، استاد دانشگاه علوم پزشکی تهران و در مقطعی، پزشک معالج آیت‌الله حق‌شناس، ساکن تهران (تاریخ گفت‌وگو: سال ۱۳۹۰).
آقای احسان نوری: در مقطعی، شاگرد مغازۀ آقای همایونی (تاریخ گفت‌وگو: سال ۱۳۹۱).
آقای حسین واحدی (مطالب نقل شده از ایشان، برگرفته از گفت‌وگوی وی در برنامۀ «مردان خدا» و مصاحبۀ او در سال ۱۳۹۸ است).
آقای سیّد رضا همایونی، فرزند نعمت (م ۱۴۰۰ ش): طلبۀ دروس مقدّمات حوزۀ علمیّۀ آیت‌الله حق‌شناس و کمککار و مدیر داخلی حوزۀ علمیّۀ ایشان در دهۀ شصت (تاریخ گفت‌وگو: سال ۱۳۹۰ و پاییز ۱۳۹۸).
حجّت‌الاسلام و المسلمین سیّد محمّد یوسفی: شاگرد دروس حوزوی و اخلاق
آیت‌الله حق‌شناس، ساکن تهران (تاریخ گفت‌وگو: تابستان ۱۳۹۸).
کتاب در یک نگاه
نوشتۀ پیش رو، در پنج بخش سامان یافته است. بخش نخست، بیانگر شرح حال کاملی از آیت‌الله حق‌شناس است. بخش دوم، به ویژگیهای ایشان در زندگی فردی، روابط اجتماعی و سیاست و نیز مهارتهای ارتباطی و مدیریّتی ایشان پرداخته است. در بخش سوم، رهنمودهای ایشان در شش فصل، با محوریّت رهنمودهای: معرفتی- اعتقادی، علمی- آموزشی، اخلاقی- تربیتی، عبادی- رفتاری (در قالب گفتارهایی مانند: مراقبت، نماز، دعا، زیارت و قرائت قرآن)، اجتماعی (در موضوعاتی مانند: خدمترسانی به مردم و همسرداری) و سیاسی دسته‌بندی و ارائه شده است.
در بخش چهارم، نمونههایی از برخورداریهای معنوی این عالم فرزانه همچون تشرّفات و اجابت دعاهای ایشان گزارش شده و در بخش آخر نیز خاطرهها و رهنمودهای گوناگونی از ایشان که در قالب موضوعات پیشگفته نمیگنجید، آمده است.
این جانب (تدوین کنندۀ این نوشتار) توفیق دیدار و بهره گرفتن از نفَس گرم آیت‌الله حق‌شناس را نداشتهام؛ ولی پیرو فرمایش آیت‌الله ری‌شهری برای آماده‌سازی این اثر، توفیق یافتم با مطالعۀ سخنان و مواعظ آموزندۀ این معلّم اخلاق و مطالب فراهمآمده از مصاحبههای انجام شده با شاگردان و ارادتمندان ایشان، از ایشان بهرهمند شوم. امیدوارم بتوانم شکر این رزق معنوی و نعمت بزرگ خداوند سبحان را با به کار بستن رهنمودهای آن بندۀ خالص خدای کریم، ادا نمایم و آن را توشهای برای آخرت خویش نگاه دارم.
در پایان، از همۀ عزیزانی که به گونه‌ای مرا در تدوین، تحقیق، آماده‌سازی و نشر این اثر یاری نمودند، سپاسگزارم و از خداوند بزرگ مىخواهم همۀ ایشان را در سايهسار رحمتش و در زمرۀ شفاعتشدگان پيامبر و اهل بيت معصومش در آورَد و درود و رحمت ویژۀ خود را بر روان پاک آیت‌الله حق‌شناس و آیت‌الله ری‌شهری ارزانی بدارد.
محسن عطاء‌الله
شهریور ۱۴۰۱
پانوشت‌ها:
1- در پایگاه مطالعاتی ایشان (www.hoda.ws)، افزون بر زندگینامه، فایلهای صوتی، تصاویر و متن سخنرانیهای ایشان و نیز نشانی شبکههای اجتماعی مرتبط، در دسترس است.
2- افزون بر کتابهای یاد شده، میتوان دو فیلم مستند را نیز از آثار مربوط به آیت‌الله حق‌شناس بر شمرد: یکی مستند پانزده دقیقهای «ز مُلک تا ملکوت» که در آن، افزون بر قطعاتی از سخنرانیهای آیت‌الله حق‌شناس، مصاحبههایی با برخی از شاگردان ایشان آمده است و دیگری، مستند چهل دقیقهای «حدیث بندگی: زندگینامۀ آیت‌الله میرزا عبدالکریم حق‌شناس» که از شبکۀ قرآن و معارف سیما پخش شده و در آن با شماری از شاگردان و همراهان ایشان مصاحبه شده است.