دکتر محمدحسین مختاری

در روزگاری که ارزش‌ها در گرداب تردیدها گم می‌شوند و انسان معاصر در جست‌وجوی معنا و تکیه‌گاهی مطمئن سرگردان است، نام فاطمه زهرا(س) همچون فانوسی در شب تار تاریخ می‌درخشد. او تجسم عصمت و عقلانیت، عشق و عبادت و مظهر والاترین جلوه‌های انسانیت است. الگوپذیری از او نه بازگشت به گذشته‌ای دور، که بازگشت به سرچشمه حقیقت است؛ به جایی که انسان معنای خویش را در پرتو ایمان، مهر و عدالت می‌یابد.
فاطمه (س) الگوی زنی است که در عین لطافت روح و عاطفه مادری، در برابر ظلم و جهل نیز چون کوهی استوار ایستاد. در خانه، درس محبت و تربیت می‌آموخت و در جامعه، پیام عدالت و کرامت را فریاد می‌زد. از این‌رو، الگوگیری از او، دعوتی است به تعادل میان دل و عقل، میان حضور و حیا، میان دنیا و آخرت. زن امروز، اگر بخواهد در هجوم تصویرهای بی‌ریشه و هویت‌های مصنوعی راه خویش را بیابد، باید آینه جان خود را به نور فاطمه صیقل دهد.
الگو بودن حضرت زهرا (س) تنها در مقام تقدس و کرامت نیست؛ بلکه در شیوه زیستن است. او نشان داد که ایمان، نه انزوا می‌آورد و نه سستی، بلکه زایش مسئولیت و عشق به حقیقت است. هر نسلی که از فاطمه (س) بیاموزد، در خود قدرتی برای برخاستن، مقاومت و ساختن می‌یابد. 
نسل جوان ما، در میان غوغای رنگ‌ها و صداهای بی‌هویت، اگر چشم دل بگشاید، در سیمای فاطمه(س) خواهد دید که چگونه می‌توان در عین زن بودن، انسان ماند و در عین حضور در زندگی، به افق جاودانگی نگریست.
فاطمه زهرا (س) تنها الگویی برای زنان نیست؛ او معیار انسان کامل است. در وجودش، آسمان معرفت با زمین مسئولیت به هم پیوسته است. از این‌رو، الگوپذیری از او یعنی جستن راهی برای بازسازی انسانیت در خویش؛ راهی برای بازگرداندن معنویت به زندگی روزمره و پیوند دوباره عقل و عشق. 
تا زمانی که نام فاطمه در دل‌ها جاری است، چراغ هدایت خاموش نخواهد شد و انسان راه خود را از میان تاریکی‌ها خواهد یافت.
الگوگیری از شخصیت‌های الهی در تربیت انسان و شکل‌دهی به هویت فردی و اجتماعی، از نیازهای بنیادین جوامع انسانی است. در میان همه الگوهای دینی، حضرت فاطمه زهرا (س) جایگاهی ممتاز دارد؛ زیرا در وجود او عقلانیت، عبودیت، علم، اخلاق، عفاف، جهاد و حضور اجتماعی به وحدت رسیده است. شخصیت حضرت فاطمه(س) الگویی فرازمانی است که توانایی پاسخگویی به نیازهای اخلاقی، فرهنگی و اجتماعی زنان در جهان معاصر را دارد و بازخوانی سیره فاطمی می‌تواند بنیانی برای احیای هویت زن مسلمان در عصر بحران هویتی باشد. شناخت الگوهای برتر انسانی، همواره یکی از محورهای اساسی در نظام تربیتی و فرهنگی اسلام بوده است. قرآن کریم در بیان اصل الگوگیری می‌فرماید: «لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی‏ رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ» (احزاب، ۲۱) که بر ضرورت پیروی از انسان‌های کامل تأکید دارد. در امتداد این اصل، حضرت فاطمه زهرا(س) به عنوان دختر پیامبر اکرم(ص)، همسر امام علی‌(ع) و مادر امامان معصوم‌(ع)، نمونه‌ای کامل از زن مسلمان در تمام ابعاد فردی و اجتماعی است.
ابعاد شخصیتی فاطمه زهرا(س)
در جهانی که معیارهای هویتی زن دستخوش تحولات سریع و گاه انحرافی شده است، بازگشت به سیره فاطمی ضرورتی فرهنگی و تمدنی به‌شمار می‌آید. نسل جوان، به‌ویژه دختران، برای یافتن معنای زندگی و نقش خود در جامعه، نیازمند الگوهایی هستند که عقل، ایمان و عمل صالح را به‌صورت منسجم در خود جمع کرده باشند؛ و چنین الگویی در وجود حضرت زهرا (س) به‌کمال ظهور یافته است.
الف) شخصیت جامع حضرت فاطمه (س) در ابعاد عبادی و اخلاقی
در روایات، فاطمه زهرا (س) به عنوان «سیده نساء العالمین» معرفی شده است. (بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۲۵) عبادت او چنان عمیق بود که در سجده طولانی خود، حتی فرزند خردسالش را فراموش می‌کرد. امام حسن‌(ع) می‌فرماید: «مادرم در شب جمعه تا صبح نماز می‌گزارد و برای همه مؤمنان دعا می‌کرد، اما برای خود دعا نمی‌کرد.» (بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۸۱) این روح عبودیت خالص، مبنای تربیت اخلاقی و الهی او بود.
از نظر اخلاقی نیز، فاطمه (س) نمونه‌ای از تواضع، صبر، گذشت و ایثار است. در ماجرای بخشیدن غذای سه شب متوالی به مسکین و یتیم و اسیر (سوره انسان، آیات ۸–۹)، قرآن کریم فداکاری خانواده فاطمه (س) را جاودانه ساخت. این رفتار، الگویی برای نوعدوستی، بی‌ریایی و اخلاص در نیت است؛ ارزش‌هایی که هر نسل، به‌ویژه جوانان بدان نیاز دارند.
ب) نقش حضرت فاطمه (س) در تثبیت جایگاه زن در اندیشه اسلامی
در عصری که زن در فرهنگ جاهلی ارزش انسانی نداشت، ظهور اسلام و شخصیت فاطمه زهرا (س) نشان داد که زن نه مخلوق درجه دوم، بلکه شریک در مسیر کمال انسانی است. پیامبر اکرم (ص) در حضور صحابه فرمود: «فاطمه پاره‌ای از وجود من است؛ هر کس او را بیازارد مرا آزرده است.» این جمله، اعلام صریح کرامت زن در ساختار معرفتی اسلام است.
فاطمه (س) نه تنها در خانه، بلکه در عرصه اجتماعی نیز فعال بود. خطبه فدکیه او نمونه‌ای از حضور آگاهانه زن مسلمان در صحنه دفاع از حق و عدالت است. در این خطبه، حضرت با بیانی استوار از اصول توحید، نبوت و ولایت دفاع کرد و مفهوم مسئولیت اجتماعی زن را در اسلام تثبیت نمود.
بدین‌سان، فاطمه زهرا (س) الگویی است برای زنانی که می‌خواهند بین عفت و فعالیت اجتماعی، میان مادری و مسئولیت عمومی، توازن برقرار کنند؛ الگویی که نه انزوا را می‌پذیرد و نه بی‌حدومرز بودن آزادی غربی را.
ج) فاطمه زهرا (س) و معنای هویت زن مسلمان در جهان معاصر
یکی از بحران‌های اساسی جهان امروز، بحران هویت زن است. الگوهای تحمیل‌شده از سوی تمدن مدرن، زن را میان دو قطب متضاد سوژه مصرف و ابزار تولید گرفتار کرده است. در مقابل، سیره فاطمی تصویری متعادل از زن ارائه می‌دهد: انسانی خردمند، مؤمن و دارای رسالت معنوی و اجتماعی.
از نگاه تربیتی، فاطمه (س) الگویی برای پرورش هویت متوازن زن است؛ هویتی که در آن، عقل و ایمان، علم و عمل و عاطفه و عدالت در تعادلند. نسل جوان، که در جست‌وجوی معنا و اصالت است، در الگوی فاطمی می‌تواند وحدت میان عشق، عقل و عمل را بیابد.
د) فاطمه زهرا (س) به عنوان مادر، همسر و کنشگر اجتماعی
یکی از ویژگی‌های ممتاز حضرت زهرا (س)، جمع میان نقش‌های گوناگون است. او همسر امیرالمؤمنین‌(ع) و شریک فکری و عاطفی او در مسیر ولایت بود؛ هم مادری فداکار که فرزندانی چون حسن، حسین، زینب و ام‌کلثوم تربیت کرد؛ و هم زنی آگاه که در دفاع از ولایت و عدالت در جامعه حضور یافت. 
در بُعد خانوادگی، رفتار فاطمه (س) الگویی برای مدیریت خانه بر پایه محبت، مشارکت و عدالت است. در بُعد اجتماعی، او نشان داد که زن می‌تواند بدون از دست دادن عفاف و کرامت خود، در صحنه اجتماع مؤثر باشد. این هماهنگی میان خانه و جامعه، نیاز ضروری زن معاصر است که اغلب در دوگانگی میان «خانه‌نشینی» و «استقلال اجتماعی» سرگردان است.
ه) راهکارهای عملی برای معرفی الگوی فاطمی به نسل جوان
الگو بودن حضرت زهرا (س) تنها با سخن و تبلیغ تحقق نمی‌یابد، بلکه نیازمند رویکردی فرهنگی و تربیتی است. برخی راهکارهای مهم در این زمینه عبارت‌اند از:
بازنمایی سیره فاطمی در نظام آموزشی: آموزش زندگی و اندیشه حضرت فاطمه (س) باید در قالب واحدهای تربیتی، هنری و رسانه‌ای به دانش‌آموزان و دانشجویان معرفی شود.
تدوین الگوهای رفتاری برگرفته از سیره فاطمی: برای مثال، الگوی «زن مؤمن مسئول» در برابر «زن مصرف‌گرا». ترویج فرهنگ گفت‌وگوی نسل‌ها: باید میان مادران و دختران، فضائی از گفت‌وگو درباره ارزش‌های فاطمی ایجاد شود تا انتقال هویتی در بستر خانواده صورت گیرد.
تلفیق معنویت با مشارکت اجتماعی: دختران جوان باید دریابند که دین، مانع پیشرفت نیست بلکه مسیر رشد عقلانی و اخلاقی است.
الگوگیری هنرمندانه در رسانه‌ها: معرفی حضرت زهرا (س) نه به‌صورت خطابه‌ای، بلکه از راه روایتگری هنری و تصویرسازی فرهنگی.
بدین ترتیب می‌توان بر آن بود حضرت فاطمه زهرا (س) در تاریخ اسلام نه صرفاً یک شخصیت مقدس، بلکه یک «نظام هویتی کامل» است که همه ابعاد وجودی انسان را در خود جمع کرده است: عقلانیت، عبودیت، عاطفه، مسئولیت و عدالت. او الگویی فراتر از زمان و مکان است و می‌تواند پاسخگوی نیازهای هویتی و تربیتی زنان در جهان مدرن باشد.
بازگشت به الگوی فاطمی، در حقیقت بازگشت به اصالت انسان مؤمن و آزاد است؛ انسانی که نه در بند نگاه مادیگرای غرب گرفتار است و نه در قید تحجر و انزوا. 
نسل جوان، اگر به این الگو با فهمی عمیق بنگرد، می‌تواند مسیر تعادل میان ایمان و عقلانیت را بیابد و جامعه را به سوی کرامت انسانی و معنویت هدایت کند.