پرسش:مفهوم قرآن و علوم قرآنی چیست و راههای شناخت آنها چگونه است؟

پاسخ:درباره لفظ قرآن چند معنا گفته شده است:
1- قرآن بر وزن غفران مصدر و از ماده (قرأ) گرفته شده و به معنای خواندن است. مانند: در این فرض قرآن به معنای اسم مفعول (مقروء: تلاوت شده) به کار رفته است. (قرأت الکتاب:) کتاب را خواندم 2- قرآن مصدر و از ماده (قرء) گرفته شده و به معنای جمع کردن است. مانند (قرأت الماء فی‌الحوض: آب را در حوض جمع کردم) و این نام بدین جهت است که قرآن ثمرات  و نتایج کتب آسمانی پیشین را در خود جمع کرده و یا به این دلیل است که سوره و آیات، اوامر، نواهی، قصص و... در آن جمع شده است.
3- قرآن از ماده (قرن) مشتق شده و به معنای ضمیمه کردن چیزی به چیز دیگر است و چون آیات و سور آن به یکدیگر نزدیک و مقرون به گونه‌ای خاص به هم مرتبطند، به آن قرآن می‌گویند. بنابراین نظریه قرآن مهموز خوانده نشده و نون جزء حروف اصلی کلمه است.
4- قرآن مشتق از (قرائن) و قرائن جمع قرینه است، چرا که آیات قرآن بعضی قرینه و مؤید بعضی دیگر است و بعضی، برخی دیگر را تفسیر و تصدیق می‌کند و به هم شباهت دارد. بنابراین نظریه هم قرآن مهموز خوانده نمی‌شود و نون جزء حروف اصلی کلمه است. اما علوم قرآنی اصطلاحی است درباره مسائل مرتبط با شناخت قرآن و شئون مختلف آن. فرق این رشته (علوم قرآنی) با معارف قرآنی آن است که علوم قرآنی بحثی بیرونی است، و به درون و محتوای قرآن از جنبه تفسیری کاری ندارد، اما معارف قرآنی کاملاً با مطالب درونی قرآن و محتوای آن سر و کار داشته، یک نوع تفسیر موضوعی به شمار می‌رود. نظیر خداشناسی، جهان‌شناسی، انسان‌شناسی، نبوت، امامت، معاد، اخلاق و... به عبارت دیگر، علوم قرآن شامل مجموعه‌ای از علوم و معارف مربوط به قرآن است که به طور خاص در خدمت فهم قرآن می‌باشد مانند: علم قرائات، علم‌اسباب نزول و قید به طور خاص، علومی را که مختص به قرآن نیست، ولی مقدمه فهم قرآن است. مانند: علم صرف و نحو و علم معانی و بیان و... .
اصطلاح علوم قرآنی در قرن پنجم و ششم پدید آمد و علم تفسیر که تا آن زمان علمی از علوم قرآنی به شمار می‌آمد از آن جدا شد. اینکه در حوزه علوم قرآنی چند علم وجود دارد و کدام یک به لحاظ اولویت مورد نیاز جامعه کنونی است؟ باید گفت: که مباحث طرح شده در حوزه علوم قرآنی بسیار است. جلال‌الدین سیوطی در دائره‌المعارف علوم قرآنی خویش به نام الاتقان فی علوم‌القرآن، هشتاد مبحث را مطرح کرده است. در یک تقسیم‌بندی کلی، مهم‌ترین مباحث علوم قرآنی عبارتند از: تاریخ قرآن (شامل؛ وحی، نزول، تدوین و جمع‌آوری قرآن و قرائات) تحریف ناپذیری قرآن، اعجاز و تحدی، ناسخ و منسوخ،‌ محکم و متشابه، تاویل و تفسیر. در میان این مباحث برخی اولویت بالاتری دارند مانند: وحی شناسی، نزول قرآن، شناخت وجوه اعجاز قرآن و تحریف‌ناپذیری و... که الهی بودن قرآن را ثبات نموده و زمینه تقویت اعتقاد و اعتماد و در نهایت ایمان راسخ مخاطبان را فراهم می‌سازد.
اما در مورد راه‌های آشنایی با علوم قرآنی، ضرورت دارد کتاب‌هایی که در این باره نوشته شده مورد مطالعه دقیق قرار گیرد. مهم‌ترین کتاب‌هایی که ما را در سطح مقدماتی با علوم قرآنی آشنا می‌کند عبارتند از: قرآن در اسلام (مرحوم علامه طباطبایی)، درسنامه علوم قرآنی سطح 1 و 2 (حسین جوان آراسته)، آموزش علوم قرآنی (محمدهادی معرفت)، تاریخ قرآن (محمود رامیار).
برخی کتاب‌های مرجع در زمینه علوم قرآنی عبارتند از: البرهان فی علوم القرآن (محمد بن عبدالله زرکشی)، الاتقان فی علوم القرآن (جلال الدین سیوطی)، التمهید فی علوم القرآن (محمد هادی معرفت)، علوم القرآن عندالمفسرین (مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم) مطالعه کتب ذکر شده اگر همراه با تلمذ نزدیک استاد مبرز تفسیر قرآن باشد. مسلماً نتایج بهتری را در برخواهد داشت و نسبت به جمیع سؤالات و ابهامات مطروحه می‌توان پاسخ مقتضی و شایسته را دریافت نمود.