پرسش:آزمایش‌های الهی که یک سنت جاویدان برای حیات فردی و اجتماعی انسان به حساب می‌آید، چه فواید و ثمراتی برای جامعه دارد؟
پاسخ:در دو بخش قبلی پاسخ به این سوال به بحث آزمایش الهی به عنوان یک سنت جاویدان از منظر قرآن کریم و فلسفه و حکمت آن پرداختیم. اینک در بخش پایانی دنباله مطلب را پی‌می‌گیریم.
آزمون‌ها در چهره‌های مختلف
گرچه بیان عمومیت امتحان برای تمام اقوام و جمعیت‌ها، اثر سازنده بسیار قابل ملاحظه‌ای برای مومنان مکه که در آن روز در اقلیت شدیدی بودند داشت و توجه به این واقعیت آنها را در مقابل دشمنان، سخت مقاوم و شکیبا می‌کرد، ولی این منحصر به مومنان مکه نبود بلکه هر گروه و جمعیتی به نوعی در این سنت الهی شریک و سهیم‌اند و امتحانات خداوند در چهره‌های گوناگون به سراغ آنها می‌آید.
گروهی در محیط‌هایی قرار می‌گیرند که از هر نظر آلوده است، وسوسه‌های فساد از هر طرف آنها را احاطه می‌کند، امتحان بزرگ آنها این است که در چنین جو و شرایطی همرنگ محیط نشوند و اصالت و پاکی خود را حفظ کنند.
گروهی در فشار محرومیت‌ها قرار می‌گیرند، در حالی که می‌بینند اگر حاضر به معاوضه کردن سرمایه‌های اصیل وجود خود باشند، فقر و محرومیت به سرعت درهم می‌شکند، اما به بهای از دست دادن ایمان و تقوا و آزادگی و عزت و شرف و همین آزمون آنها است.
گروهی دیگر برعکس غرق در نعمت می‌شوند و امکانات مادی از هر نظر در اختیارشان قرار می‌گیرد، آیا در چنین شرایطی، قیام به وظیفه شکر نعمت می‌کنند؟ یا غرق در غفلت و غرور و خودخواهی و خودبینی، غرق در لذات و شهوات و بیگانگی از جامعه و از خویشتن می‌شوند؟!
گروهی- همچون غرب و شرق‌زده‌های عصر ما- با کشورهایی روبه‌رو می‌شوند که در عین دوری از خدا و فضیلت و اخلاق، از تمدن مادی خیره‌کننده‌ای بهره‌مند هستند و رفاه اجتماعی قابل ملاحظه‌ای دارند، در اینجا جاذبه نیرومند مرموزی آنها را به سوی این نوع زندگی می‌کشاند که به قیمت زیر پا نهادن همه اصولی که به آن اعتقاد دارند و به قیمت تن دادن به ذلت وابستگی چنان زندگی را برای خود و جامعه خویش فراهم می‌سازند، این نیز یک‌نوع آزمون است.
مصیبت‌ها، درد و رنج‌ها، جنگ و نزاع‌ها، قحطی و گرانی و تورم، حکومت‌های خودکامه، که انسان‌ها را به بردگی و اسارت خود دعوت می‌کنند و آنها را به تسلیم در برابر برنامه‌های طاغوتی خود فرا می‌خوانند و بالاخره امواج نیرومند هوای نفس و شهوت، هر یک از اینها وسیله آزمایشی است بر سر راه بندگان خدا، و در همین صحنه‌ها است که ایمان و شخصیت و تقوا و پاکی و امانت و آزادگی افراد مشخص می‌شود.
اما برای پیروزی در این آزمون‌های سخت، جز تلاش و کوشش مستمر و تکیه بر لطف خاص پروردگار راهی نیست. (تفسیر نمونه، ج16، ص207)