محمد اسماعیلی

 در ایام جنگ و بحران، شایعات همچون ویروسی روانی در فضای ذهنی جامعه شیوع می‌یابند. دشمنان از این ابزار به‌منظور تضعیف روحیه عمومی، گسترش بی‌اعتمادی و ایجاد ناآرامی ذهنی در جامعه بهره می‌برند. مقاله حاضر با بهره‌گیری از نظریات روان‌شناسی اجتماعی و شناختی، به بررسی تعریف، ساختار، اهداف، و راه‌های مقابله با شایعه، به‌ویژه در جنگ با رژیم صهیونیستی می‌پردازد و تلاش دارد با تحلیل مصداقی و علمی، آگاهی عمومی را نسبت به این پدیده ارتقا بخشد.
شایعه، سلاح خاموش جنگ نرم است. در دنیای امروز، جنگ‌ها تنها در میدان‌های نظامی رخ نمی‌دهند؛ بلکه جنگ نرم و شناختی، عرصه‌ای حساس‌تر و تأثیرگذارتر برای هدایت افکار عمومی و تضعیف اراده‌ ملت‌هاست. در این میان، شایعه یکی از ابزارهای محوری جنگ روانی به‌شمار می‌رود. در جنگ با رژیم اسرائیل که تجربه بالایی در جنگ رسانه‌ای دارد، شایعه یک ابزار تصادفی نیست، بلکه سلاحی سازمان‌یافته برای برهم‌زدن انسجام روانی جامعه است.
شایعه چیست؟ 
شایعه، خبر یا اطلاعات تأییدنشده‌ای است که مورد توجه بوده و برای ایجاد باور نزد دیگران از فردی به فرد دیگر، بدون هیچ‌گونه دلیل یا مدرک کافی انتقال می‌یابد. شایعه، خبر یا ادعایی است که هاله‌ای از شک و تردید آن را پوشانده و مرز بین واقعیت و سراب را مخدوش می‌سازد. 
ویژگی‌های اصلی شایعه عبارتند از:
الف. نامشخص بودن منبع؛ ب. ابهام و ناتمام بودن محتوا؛ ج. جذابیت احساسی یا هیجانی؛ د. امکان بازتولید و بازنشر آسان. شایعه در دوران جنگ بیشتر بروز می‌کند؛ زیرا شرایط بحرانی، اضطراب، و عطش جامعه برای دانستن واقعیت، بستری مناسب برای پذیرش اطلاعات غیررسمی فراهم می‌آورد. به‌ویژه در نبود روایت‌های منسجم از سوی منابع رسمی، جامعه ناچار می‌شود به شنیده‌ها، شایعات و گمانه‌زنی‌ها تکیه کند.
شایعه چگونه ساخته می‌شود؟
 بر اساس یافته‌های آلپورت و پستمن، شایعه در جریان انتقال، سه مسیر تحریف را طی می‌کند:
الف. تقلیل (Leveling): بخشی از اطلاعات یا جزئیات کنار گذاشته می‌شود و پیام فشرده و ساده‌سازی می‌گردد. ب. تشدید (Sharpening): عناصر خاصی از پیام بزرگنمایی شده و باعث ایجاد هیجان بیشتر می‌شود. ج. تشبیه (Assimilation): پیام به شکلی بازآفرینی می‌شود که با باورها یا تجربیات فرد هماهنگ‌تر شود. در نتیجه، خبری که ابتدا شاید شباهتی به واقعیت داشته، در جریان انتقال چندلایه دگرگون شده و به یک ابزار روانی مبدل می‌گردد.
انگیزه‌های شایعه‌سازان در فضای جنگی
 الف. اهداف سیاسی و روانی: جریان‌های ضدایرانی و صهیونیستی از شایعه‌پراکنی با هدف تضعیف انسجام ملی، تخریب اعتماد عمومی، و تحریک خشم عمومی بهره می‌برند. ب. انگیزه اقتصادی: سودجویانی با شایعه‌پراکنی درباره کمبود کالا، افزایش قیمت یا تحریم‌ها، بازار را دچار هیجان کرده و منفعت می‌برند. ج. انگیزه اجتماعی و شخصی: افراد با انگیزه جلب توجه یا افزایش بازدید صفحات مجازی خود، به بازنشر شایعات اقدام می‌کنند. د. ناآگاهی و عادت به پرگویی: برخی افراد ناآگاهانه، هرچه می‌شنوند را منتقل می‌کنند و این به خودی خود زنجیره‌ای از شایعه‌سازی را شکل می‌دهد.
 چرا مردم شایعات را باور می‌کنند؟ (روان‌شناسی شایعه)
 از منظر روان‌شناسی اجتماعی، شایعه پدیده‌ای است که ریشه در سازوکارهای ذهنی و شناختی انسان دارد: 
الف. ابهام و اضطراب: در شرایط بحرانی، ذهن انسان به‌دنبال پر کردن خلأ اطلاعاتی است. شایعه این نیاز را- هرچند با دروغ- برآورده می‌سازد. ب. سوگیری تأیید (Confirmation Bias): افراد تمایل دارند اطلاعاتی را بپذیرند که با باورهای قبلی‌شان هماهنگ باشد. ج. اثر هیجانی: شایعات اغلب بار احساسی دارند (ترس، خشم، امید و...) که باعث تسریع در باور و انتقال آن می‌شود. د. اعتماد به شبکه نزدیک: وقتی شایعه از جانب فردی نزدیک یا آشنا مطرح شود (مثلاً «دوست من گفت»)، احتمال باور به آن افزایش می‌یابد.
نمونه‌هایی از شایعه‌پراکنی در فضای مجازی
در جریان جنگ‌های نیابتی یا مستقیم با اسرائیل، بارها شاهد نمونه‌هایی از شایعات بوده‌ایم که در شبکه‌های اجتماعی دست به دست شده‌اند: 
الف. فلان کانال گفت ارتش دستور عقب‌نشینی داد! ب. توئیتی از یک سلبریتی پخش شده که نشان از اختلافات در فرماندهی دارد! ج. ویدیویی منتشر شده که ظاهراً مربوط به حمله پهپادی است، ولی مربوط به جنگ یمن است! همه اینها نمونه‌هایی از شایعه‌سازی هدفمند دشمن با هدف تشویش اذهان عمومی هستند.
اهداف رژیم صهیونیستی از شایعه‌پراکنی در جنگ با ایران
رژیم اسرائیل به‌عنوان بازیگری رسانه‌ای، سابقه‌ای طولانی در عملیات روانی دارد. اهداف کلیدی‌اش از انتشار شایعه عبارتند از: 
الف. تخریب انسجام اجتماعی و دینی ملت ایران ب. افزایش دوقطبی‌ها و تحریک تضادهای قومیتی و سیاسی ج. تضعیف اعتماد به فرماندهی نظامی و مقامات رسمی د. فراهم کردن بستر برای نفوذ اطلاعاتی و عملیات جاسوسی.
وظیفه ما در مقابله با شایعه چیست؟ 
الف. افزایش سواد رسانه‌ای و تفکر نقادانه: آموزش مردم برای تشخیص شایعه و جلوگیری از بازنشر آن، ضروری است. ب. هماهنگی نهادهای رسمی و ثبات در اطلاع‌رسانی: سرعت و دقت در پاسخگویی به شایعه، یکی از عوامل خنثی‌سازی آن است. ج. تأیید حقایق از منابع موثق: استفاده از بیانیه‌های رسمی و رسانه‌های معتبر باید در اولویت باشد. د. برگزاری جلسات حضوری و گفت‌وگوهای صمیمی: حضور مسئولان در بین مردم، پاسخگویی شفاف و ارتباط مستقیم، مهم‌ترین ابزار آرامش‌بخشی هستند. ه‍.. اقدامات قانونی علیه شایعه‌سازان: مبارزه حقوقی و قانونی با عاملان تولید و توزیع شایعه نباید مورد غفلت واقع شود.
شایعه و جنگ روانی از منظر قرآن کریم
 الف. ضرورت بررسی صحت اخبار: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِن جَاءَكُمْ فَاسِقٌ بِنَبَإٍ فَتَبَیَّنُوا أَن تُصِیبُوا قَوْمًا بِجَهَالَةٍ فَتُصْبِحُوا عَلَى مَا فَعَلْتُمْ نَادِمِینَ (حجرات:۶) ‌ای کسانی که ایمان آورده‌اید! اگر فاسقی خبری برایتان آورد، بررسی کنید، مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب رسانید، و بعد از آن، پشیمان شوید.
ب. خطر نقل بدون علم: إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَتَقُولُونَ بِأَفْوَاهِكُم مَّا لَيْسَ لَكُم بِهِ عِلْمٌ وَتَحْسَبُونَهُ هَيِّنًا وَهُوَ عِندَ اللهِ عَظِيمٌ (نور:۱۵) وقتی آن [شایعه] را با زبان‌های خود تکرار می‌کردید و با دهان خود چیزی می‌گفتید که نسبت به آن علم نداشتید، و آن را کوچک می‌پنداشتید، در حالی که نزد خدا بسیار بزرگ است.
ج. تهدید الهی نسبت به شایعه‌سازان: لَّئِن لَّمْ يَنتَهِ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَالْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدِينَهًِْ لَنُغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لَا يُجَاوِرُونَكَ فِيهَا إِلَّا قَلِيلًا (احزاب:۶۰) اگر منافقان و بیماردلان و شایعه‌پراکنان در مدینه دست برندارند، تو را سخت بر آنان مسلط خواهیم ساخت...
د. آرامش در برابر مکر دشمن: وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ  وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللهُ وَاللهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ (انفال:۳۰) و (به یاد آور) زمانی را که کافران با تو مکر کردند... و خدا مکر آنان را دفع می‌کند و خداوند بهترین تدبیرکنندگان است.
جمع‌بندی
ایمنی روانی در میدان جنگ رسانه‌ای در شرایط جنگ با اسرائیل یا دیگر دشمنان خارجی، عرصه جنگ روانی شاید گسترده‌تر از میدان نبرد فیزیکی باشد. شایعه به‌عنوان یک عامل نامرئی ولی مؤثر، تهدیدی واقعی برای امنیت روانی ملت‌هاست. آنچه می‌تواند ما را در برابر آن مصون دارد، ترکیب آگاهی، عقلانیت، هوشیاری رسانه‌ای و انسجام ملی است. اگر جامعه به بلوغ تشخیص رسیده باشد، هیچ شایعه‌ای توان سلب آرامش و ایجاد تفرقه در آن را نخواهد داشت.